Тектілік феномені – қазақтың теңдесі жоқ даналық мектебі

Амантай  ТОЙШЫБАЙҰЛЫ

Құранда адамды «Сыңғырлап тұр­ған кепкен балшықтан тиісті мүсінге келтіріп, адамды Біз топырақтан жараттық» 1* («һижір» сүресі. 15:26), «Адамды Ол ұйыған қаннан жаратты» 2* («Алақ» сүресі, 96:2), «Біз сендер­ді (Адам атаны) әуелі топырақтан жараттық. Оның нәсілін (рухтан) жыныстық тамшыдан, кесек еттен (құрап) жараттық. Біз  мұны  тектерің­ді  білу  үшін  айтып отырмыз» 3* («Хаж» сүресі, 22:5). Құранда Алла әмірі адамзат ұрпа­ғының бір-бірінен өрбіп дүние­ге келуін түгел қамтиды. Сонымен қатар Құранда «Адамды біз сөз жоқ, әдемі мүсінде жараттық» 4* («Тин» сүресі. 95:4) дейді. Алла өзінің сүйік­ті жаратқанын сыр­тынан бақылап жүріп, оның сұхбаттасатын серігі болмағандықтан көңілі жүдеп жалғыз­сы­райтынын аңғарды. Алла Тағала оны ұйықтатып тастады да, қабырғасын шығарып алып, Хауа Ананы жаратты. Қасиетті Құранда Алла Тағала: «Әй адам баласы! Шүбәсіз сендерді бір ер, бір әйелден (Адам, Хауадан) жараттық. Сондай-ақ бір-біріңді тану­ларың үшін сендерді ұлттар, рулар қылдық. Шынында Алланың қасында ең ардақ­тыларың тақуа­ларың. Шәксіз Алла толық білуші, әр нәрседен хабар алушы» 5* («Һужурат»  сүресі, 13-аят) деген  еді.

Тарих ғылымында Ұлы Жаратушы – Алла Адам Атамыз бен Хауа Анамыз­ды жаратқалы бері 70 000 жыл болды делінеді. Содан бері жер бетіне қаншама мыңдаған ұлт келіп, қаншама мыңдаған ұлт жойылып кетті. Қазақ рулық жүйесін сақтағандықтан ғана, сол жетпіс мың жылғы Адам атамыздың «қарашаңырағын» сақтап отыр. Ежелгі Аталарымыз біздерге «Тегін білмеген тексіз, жеті атасын білмеген жетесіз», «Жеті атасын білген ұл жеті жұрттың қамын жер, жеті атасын білмеген құлағы мен жағын жер» деген мақалдар қалдырған. Бұл мақалдардың бізге айтып тұрғаны, бірінші тегіңді біл дейді. Ал, тек дегеніміз – бұдан сан мыңдаған жылдар бұрын ғұмыр кешкен арғы ата-бабаларымыз. Ал, жеті атаң – өзіңнен бастап санағандағы тікелей жеті атаң. Мұны әрбір қазақ баласы жатқа біліп, әрқашанда дұғасын жолдап отыруы керек. Қазақта ру атын иемденуден артық атақ, мадақ, абырой, дәреже жоқ.

Қазақтың «Руың кім?» дегені, ол – сенің «Ел танитын атаңның аты кім?» дегені. Қысқасы, руыңның аты – сенің көп аталарыңның ішіндегі ең танымал атаңның аты. Аталарымыздың теңдесі жоқ асқан білімді, асқан дарынды, асқан ақылды, асқан батыр, асқан қолбасшы болғаны үшін неге мақтанбасқа?! Осындай асыл текті ұрпақты дүниеге әкелген асыл текті ұлтымыз, асыл текті руымыз үшін неге мақтанбасқа?! Атасымен мақтана білген жандар соларға ұқсап бағуға тырысады. Ру атаулары – бір кездегі әкелеріміздің аттары, есімдері. Бабаларымыз бен әкелеріміздің аттарын ұмытсақ, «рушыл болмаймыз»  деген  бос  сөз.

Біздің дүниеге келуімізге себепші болған ондаған, жүздеген, мыңдаған адам тағдыры бар. Олар – біздің тегі­міз. «Тегіне солай жазылған» деген сөз бар. Адам – тектің бір бөлігі. Тек деген – сол адам мен оның ата-бабасы салған сара жол. Олар қанмен беріліп, мәңгілікке бір жіпке тізбектелген. «Тек» деген ұғым қазақ үшін қандай қасиетке ие болса, «тексіз» деген сөз күллі жеті атасы түгілі жетпіс жеті ата­сына дейін жететін ауыр сөздің бірі болып саналады. Тектілікті тек қазақ­тың маңдайына жазып қойған сияқты, кей-кейде «Біз керемет текті халықпыз»  деп  даурығып  жатамыз.

Мен қазақтың тектілігі өзгеден кем демейін, бірақ артық емес дер едім. Бұлай айтуыма ең басты себеп бізде бұл ұғымның ғылыми анықтамасы да жоқ екен. Егер ғалымдарымыз текті­лік формуласын таба алмай жүрсе, өзгемізге не жорық ?! Қазақ жеті атаға дейін қыз алыспайды, тектілігіміздің негізі сол экзогамиялық шектеу деген пікір бар. Бұл шектеу тек бізде ғана емес, әлем халықтарының көпшілігінде бар және шектеу қан тазалығы үшін емес, көрші рулармен, елдермен араластықты, одақтастықты ұстау үшін керек болған. Қазақтың қыз айттыру, атастыру деген салты – тектілікті жасайтын негізгі тетік. Қазақ халқы жеті атаға дейін қыз алыспайтын дәстүрді өте қатаң ұстанған экзогамистерге (грек тілінде «экзо» – бірдеңеден тыс, «гомос» – неке) жатады. Демек, экзогамия – аталас бір рудың ішінде еркек пен әйелдің некелесуіне рұқсат етпеу дәстүрі. Мұны сол заманнан қазірге жеткен «руын жасырған – құл», «тегін құл мен қу жасырады», «дөңгелектің шегі жоқ, көргенсіздің тегі жоқ», «жабы­дан тұлпар шықпайды, тексізден текті тумайды», «тегін білмеген теріс бағады», «тексізді төрге шығарма» деген мақал-мәтелдер дәлелдейді. Бабаларымыз жеті атасына қарап кімнің кім екенін анықтаумен шектелмей, «қызды жеті өзеннен өткізіп ал» деген қағидаға баса мән берген.

Аса көрнекті этнограф Жағда Баба­лықұлы осы орайда мынадай бір қызықты дерек келтіреді. «Қазақтар тектілік танымды тек бес-он жыл ішінде емес, ұлт болып қалыптасып, тайпалық бөлістерден бері дарытқан. Сондық­тан  қазақтар ішінде кем-кетік адамдар аз кезігеді. Қазақтарда тектілікті дәріп­теудегі бұлжымас қағида – некелену барысында тегіне қарау. Ежелден, мейлі, ұл, мейлі, қыз жағы болсын, балалары мақұлдасудың алдын­да тегін анықтайды. «Ол қандай жердің балалары, әкесі қандай, оның арғы тегі қандай?» деп қуда­лайды. Міне, тектілікті дәріптеу. Өр Алтайда өмір сүрген Бөстек деген сал Алтай өңіріне барып Мәмидің қызына құдаласып келгенде басқалардың: «өр Алтай­да қыз құрығандай, келінді төменгі Алтайдан іздегеніңіз не?» дегендеріне Бөстек: «Текті атаның баласынан  текті  ұрпақ көремін бе деп отырмын» 6* (Бегманов Қ. Этнографпен әңгіме (Көрнекті, ақын, қаламгер Қасымхан Бегмановтың абыз, зерттеуші-­ғалым Жағда Бабалықұлымен сыр-сұхбаты). – А., 2010. 99-б.) деп жауап берген екен.

Белгілі ғалым А.Сейдімбектің пікір-тұжырымы назар аударарлық: «Жеті атаға дейін қыз алыспау дәстүрін ұстанатын қазақтан басқа этностың жер бетінде бар екенін біз біле алмадық», «Бұл үрдісті қалыптастыруда олар мейлінше мол өмірлік тәжірибе жинақтап, эмпирикалық жолмен-ақ өздерінің эвгеникалық (тектілікке ұмтылу) зердесін таңқаларлық биікке көтере алған», «Жеті атаға дейін қыз алыспау дәстүрінің қылдай ауытқымауын әрі қырағылықпен, әрі қаталдықпен қадағалап отырған. Еңлік пен Кебектің, Қалқаман мен Мамырдың аралары төрт-бес ата болғанына қарамастан, олардың бір-біріне деген сүйіс­пеншілігі елдіктің шырқын бұзатын ауыр қылмысқа баланып, қатал жазаға ұшырайтыны да содан»                 7* (Сейдімбек А. Қазақтың ауызша тарихы. – Астана, 2008.170,171,174-б.).

Түптеп келгенде, жетінші ұрпаққа дейін қыз берісіп, қыз алысуға үзілді-кесілді тыйым салудың арқасында қазақ тұқымның бұзылуынан, тектік-­генетикалық қасиеттердің жойылуы­нан, ұрпақтың азғындауынан сақтандырылған. Бұл салт-дәстүрдің адам дамуының тарихындағы биологиялық және әлеуметтік мәні өте зор. «Мұның өзі табиғат заңына сай. Өйткені, бүкіл әлемді құрайтын химиялық элементтер қасиеттері бойынша орналас­тырғанда жеті период, жеті негізгі топ­қа  бөлінеді.

Қасиеттерінің жақындықтары бо­йынша осылай орналасқан элементтер неғұрлым бір-бірімен алшақ тұрғандарымен қосылғанда ғана мызғымас берік келеді. Тіпті қасиеттері өте ұқсас элементтер бір-бірімен мүлде қосылыспайды да. Ата-бабаларымыз осындай табиғат заңдылығын білген» 8* (Жұмаханұлы Ж. Балалардың жеті атасын білуге мән берейік // Қазақ тарихы.1994, №2, 55-б.). Қош, сонымен «Жеті атасын білмеген – жетесіз», «Жеті атасын білген ұл – жеті жұрттың қамын жер», «Жеті атасын білген жетімдік көрмейді», «Жеті атасын білмеген – жетімдіктің салдары», т.б. деген мақалдар мен қанатты сөздердің бәрі тегімізді тануға байланысты айтылған. Ұлт денсаулығы алдымен қан тазалығынан басталатынын ескерсек, мұндай әлемді таңқалдырған өрелі салт ұстанған қазақтың төлтума мәдениетін  ұлттық бренд десек артық айт­қанымыз  емес.

Осы тұрғыда қазақ халқы классика­лық ұлтқа жатады. Өйткені ұлтымыз­дың қаны саф алтындай таза, соған сәйкес жаны да таза. Ж.Бабалықұлының деректеріне сенсек, Оңтүстік Кореяның ғалымдары дүниежүзіндегі халықтардың қанының құрамын тексеріпті. Сонда ең таза қан – қазақтың қаны, олар жеті атаны ұстанады деп тауыпты. Осында қазақтың қырық үш руының қанын тексергенде, әлгі қырық үш рудың қаны бір әкенің қанын­дай болып шыққан. Бұл – жеті атаның қасиеті. Жеті атаны ұстайтын қазақтан өзге ел жоқ. Мына ұйғыр халқы немере­сін алады. Өзбек немере­сін алады. Татарың мен түрікмен де немересін алады. Немере дегеніміз – туыс. Немерені алғанымен адамның қаны бұзылады да, түрлі аурулар көбейе­ді. Нәсіл өзгереді. 9* (Бегманов Қ. Көр­сетілген еңбек. 98-б.). Ойымызды түйіндей келе айтарымыз, тектіліктің тамырын терең түсіну үшін алдымен қазақтың жеті ата тарататын дәстүрі мен ататек шежіресін мұқият зерделе­ген жөн. Қазақ генетикасы өзге ұлттарға ұқсамайтын өзіндік ерекшелігі­мен дараланатын бай өрелі ілім болып қалыптасты. Ата-бабаларымыз ислам­ның да (араб мәдениетінің де) тек өзінің табиғатына үйлесімді қағидаларын қабылдады, мәселен, шариғаттағы көп әйел алушылықты өміріне енгізгенімен, арабтар сияқты немере қарындасын әйел қылған жоқ. Ғасыр­лар бойы қазақ қоғамына билік жүргізген Шыңғыс ұрпақтары, яғни төрелер­дің жеті атаға дейін туыс адамдар өзара қыз алыса беретін дәстүрінен де бойын аулақ ұстады. Өзге жұртта кездеспейтін өте ерекше этникалық жүйенің тек дәстүрлі қазақ қоғамымен байланыстылығына ерекше мән берген Ә.Кекілбаев мұны «көшпелі тұрмыс пен көшпелі экономика үшін ауа­дай қажет туысқандық психология, соған негізделген этика мен моральдан» 10* (Ә.Кекілбаев. Үш пайғамбар, 134-135-б.) туындаған құбылыс деп қорытты. Тектілік феномені хақында пайымдалған асыл сөздердің астарында терең ой, ғасырлық өмір тәжірибесі, генетикалық ілімге даналық көзқарас жатыр.

Бұдан қан арқылы берілетін қа­сиетті  еш нәрсемен  алмастыру мүмкін емес екені анықтала түседі. Оған дәс­түрлі қазақ қоғамының қойнауында пайда болған «алма сабағынан алыс түспейді», «түбіне қарай бұтағы, тегіне қарай ұрпағы», «тектен нәр алған тозбайды», «шұғаның қиқымы да шұға», «тұлпардың тұяғы, сұңқардың қияғы», «тегінде бар тектілік», «тектілік тұқым қуады», «текті жердің тұлпар ұлы», «тегі мықты», «тегі таза», «тегіне тартқан», «асылдың қиығы», «тектінің тұяғы», «жақсының көзі», «асылдың сынығы» деген ілкіден келе жатқан нақыл сөздер де дәлел бола алады. Керісінше, бұған антипод мағынадағы «жетесіз», «жүгенсіз», «парықсыз», «көргенсіз», «тексіз», «тәрбиесіз», «ұятсыз», «намыссыз», «ештеңе көрмеген», «қарғыс атқан», т.б. нәлетті сөздер де жайдан-жай айтыла салмаған. Бағзы бабалардан жеткен «барымташыдан ұры, ұрыдан қары, қарыдан бәрі шығады» деген ұлттық дүниетаным кей кезде «өзі болған жігіттің – ататегін сұрама», «жаманнан жақсы туса – теңі болмас, жақсыдан жаман туса – емі болмас» деген  пайыммен  алмасқан.

Мәселен, «Аяз би» ертегісінде Хан Аяз  биге: – Мені  сынашы,  неше  атамнан бері хан екенмін? – дейді. Аяз би: – Тақсыр  ханым! Қарадан туып хан  болғансыз,  атаңызда  хандық жоқ, – дейді.  Хан: – Жоқ,  қате  айтасың!  Мен  жеті  атамнан бері ханмын. Өзімді қойғанда алты атамды қайда жібере­сің? – деп жекіреді. Сонда Аяз би: – Жоқ, тақсыр! Сіздің қара басыңыздан басқа тегіңізде хандық жоқ. Сіз нағыз наубайшының баласысыз, – дейді. Хан не дерін білмей, уәзірлеріне қарап, анасын алдырып, шындықты айтуын сұрайды. Анасы амалы жоқ, өзіне дейінгі он тоғыз әйелді әкесінің қыз туғаны үшін өлтіргендігін, шыбын жанын сақтаймын деп өзімен бір мезгілде ұл көтерген сарайдағы наубайшының әйелімен жасырын келісіп, нәрестелерді алмастырып алғанын айтады. Хан: – Апырмай, менің наубай­шының баласы екенімді қайдан білдіңіз? – дейді. Сонда Аяз би: – Мен жаман-жақсы  болсам  да  үйіңізге келген қонақ едім. Хандардың ішер асы – жал мен жая аузыңызға түспей, қара көже түсіп, мені келісімен аспазға жібер­діңіз. Сіздің шынжыр қатар, атаулы хан емес екеніңізді содан байқадым, – дейді.

Сөзімізді түйіндесек, тіршілікте бірде-бір өсімдіктің тамырсыз өспейтіні, өркен жаймайтыны сияқты, адам баласы да өзінің ата-бабаларымен көзге көрінбейтін тамырлар арқылы жалғасқан. Қазақ халқының өмірінде жеті атасына дейін тәуіптік, көріпкелдік, сынықшылық, күйшілік, әншілік, аңшылық, ұсталық, құсбегілік, саят­шылық, т.б. өнерлерді қуып өткен әу­лет­тер жиі кездеседі. Қазақ қоғамында айрықша құрметке бөленіп, жеті атасынан «қаракөк» үзілмей, ерекше мәртебеге ие болған сұлтандар, билер, батырлар әулеті өз алдына бөлек  әңгіме.

Кезінде қазақ еріккеннен құда түспеген. Тіпті балалар дүниеге келмей жатып-ақ атастыру рәсімі болатын. Тектілік феноменін терең түсіну үшін құдалық институтының әлеуметтік мәніне зор көңіл бөлу керек. Қазақ қалыңдық таңдағанда бойжеткеннің ажары мен шырайына қарап шешім қабылдамаған, ұрпақ жалғас­тырушы әйелдің көргенді, өнегелі, бия­зы, тәрбиелі болуын қалаған. Тари­хи айғақ-­деректерге ден қойғанда, тегі асылдың тұқымына таласатын жағдайлардың  болғаны байқалады. Бұдан, дәстүрлі қазақ қоғамында қалып­тасқан қалың мал институтының сыры ашыла түседі. Бұрындары ұлына қызды үлкендер жағы өздері таңдаған.

Алты қырдың астындағы ауылда «Бәленбай деген кісінің үйінде қыз өсіп келеді. Елден бұрын құда түсіп, сырға салып еншіліп қояйық» деп бекерге қам-қарекет етпесе керек. «Қымызды кім ішпейді, қызды кім айттырмайды?» деген қызыл көрсе қызыққан көңілмен емес, тегі жақсы елден қыз алып, тамырын тереңге салып, өмірінің жалғасы өзінің арнасы болатын ұрпа­ғын ойлағандықтан осындай қадам жасаған. Екіншіден, «Бай – байға, сай – сайға құядының» керін келтіріп, малы­ның көптігі мен тасыған байлығына емес, бабасының бабасынан жалғасып келе жатқан тегі­нің тазалығына көңіл бөлген. Әлбетте, ондай ауылдың қызына сөз салу үшін өзінің де ататегінің осал болмағаны ескеріліп жататыны айтпаса да түсінікті. Сондай тегі таза, тамыры мықты елден тараған небір баһадүр батырлар, адуын ақындар осынау ұшы-қиыры шексіз ұлан-ғайыр даланы жаудан қорғап, дауға бермей біздерге аманат етті. Осыдан-ақ құдалықтың қадір-қасиетін арттыруда тектің алар орны қандай дәрежеде екенін аңғаруға  болады.

Бұл игі дәстүр қазір де жалғасуда. Бірақ баяғы бабалардан қалған сара жолдың сарқыншағы ғана іспетті. Бүгінгі таңда баланы ата-анасы емес, екі жастың ортасындағы махаббат қосады. «Үйленгенше жаным дейтін, үйленген соң жанын жейтін» көріністер де қазіргі жалаң махаббат, жалған сезімнің нәтижесінде болуда. Әрине өздері қосылған екі жастың барлығы да баянсыз ғұмыр кешіп жатыр деуден аулақпыз. Дегенмен, дәл қазіргі таңда басқа-басқа қазақ жастарының ішінде бүгін сүйіп қосылып, ажырасып жатқандардың саны күннен-күнге артып  келеді.

Жоғарыдағы мысалға алғандай аталарымыздың тегін сақтап, теңін табу жолымен жүрсек, әлдеқайда жақсы болар ма еді? Егер жігіт текті тұқымның тұяғы болып, оның болашақ жары да аталы жерден болса, онда мұны «інжуге орна­тылған лағыл» деп бағамдаған. Ал, ат байлайтын жері көңілдегідей бол­маса, келіннің құрсағында өсетін ұрпақты «құмға сіңген су», «сорға сепкен дән» деп түсіну – тек қазаққа ғана тән түсінік. Сондай-ақ, қазақ тіліндегі «көріп алған көріктіден, көрмей алған текті артық», «қатын алма, қайын ал», «алып анадан туады», «нағашысы жаман­ның жие­ні оңбас», «анасын көріп, қызын ал», «анасын сүйгеннің баласын сүй», «шеше­ге қарап, қыз өсер», «ана көрген тон пішер», т.б. деп келетін тұрақты тіркес­терде  терең  мағына  жатыр.

Ақтамберді жырау айтқандай: Елден елді аралап, Тектіден текті сара­лап, Беглердің қызын айттырсам, Нұсқасын байқап шамалап. Сынға толса сия­ғы, Әлбеті шамның шырағы, Мұхиттан сүзіп шығарған, Қымбатты гауһар бағасы. Жүз нарға кілем жаптырып, Қазақтан сәнін арттырып, Ұзатып алсам сәнменен, Көңілімді хош таптырып. Бала берсе тезінен, Пірлердің бітсе демінен, Шілтеннің тиіп шылауы, Артылып туса өзімнен! Ақтамберді тек «Мұхиттан сүзіп шы­ғарған қымбатты гауһардай» қызды айттыруды ғана емес, оның болашақ нәтижесін де  тамаша  жеткізіп  отыр.

«Бала берсе тезінен, Пірлердің бітсе демінен» дейді. Бұдан артық не деу­ге болады?! Осындай ниет, есептің арқасында ғана өзіңнен артылып текті азамат дүниеге келеді. Тектіні біз асыл тұқымды десек те болады. Қазақта текті ұрпақ өсіру тәжірибесі ХХ ғасырдың басына дейін сақталды. Өкінішке қарай, тектілерді баудай түсірген алапат азапты жылдардан кейін бұл мәселені өз бетімен жібердік, мұхиттағы ескексіз қайықтай қай жағалауға тоқтайтынымызды, кімнің қолына түсетінімізді білмейміз. Беті жылтыры текті бола ма? «Болғанда ақыл бөлек, ажар бөлек, не пайда тым әдемі болғаныңмен» демеуші ме еді?! Небір қабілетті балалар тісқаққан жеңілтек қыздардың қолына түсіп, тектің көзі бар қыздар жүргіш жігіттерге  жем  болып  жатады.

Тектілікті Ақтамбердідей «мұхит­тың түбінен шыққан гауһар» деп бағалайтын уақытымыз келді. «Көріп алған сұлудан, көрмей алған текті артық» дейтін қазақ түсінігі қайта жаңғыруы керек. Сөздің қысқасы, мыңның біріне ұя салатын тектілік құбылыстың тәрбиеге көнбейтінін, ол атаның қаны, ананың сүтімен дарып, сүйекке бітетін асыл қасиет екенін қазақ халқы алыстан аңғарды. Тектіде терең тамырлы бай тарихы бар қазақ халқы қашанда асылы мен жасығын, жаманы мен жақсысын парықтауға айрықша мән беріп, тектілік қасиетті ерекше  классикалық биік деңгейге көтерді.  Тектің һәм ұрпақтың тағдыры – ұлттың тағдыры. Ата қазақ келешек ұрпағының кемел болуы үшін өзіне талапты биік қойған. Зерделі, тапқыр, жігерлі, қайратты, ақылды, білімді, т.б. болып өсуді ер жігіттің басын­дағы  асыл  қасиеттерге  теңеген.

Қазақта біреудің баласы жақсы, өнегелі азамат болып өссе, «оның әкесі жақсы кісі еді, өнегелі жерден шыққан ғой» дейді. Сондықтан табиғи дарынды әлеуетті күш – қашанда мемлекет үшін баға жетпес ұлттық құндылық. Халықтың көшін бастайтын ел ұстарлары мен игі жақсылары жоғалса, ұлт та ұнжырғасы түсіп, тұлғасыз-тұлдыр ұлтқа айналады. Тамырынан айы­рылған теректей текті ұлдарынан айырыл­ған ұлттың ұшпаққа шыға алма­сы, ақиқат. Қалың тобыр арасынан дара көрінетін текті тұлға – бір қап арпа ішіндегі жалғыз бидай  секілді  айшықталып  тұрады.

(Жалғасы  бар)