Өлке тарихын айғақтаған ғимарат

Сыр өңірі – терең тарих, тұнған шежіре. Мұнда­ғы әрбір  тарихи жәдігер – соның айқын дәлелі. Тұран төрінде тұғыр тепкен Қызыл­орда – өз тарихында Ұлы Жібек жолы  бойындағы сау­да-саттығымен де танылған қастерлі мекен. Сөзіміздің дә­леліндей өз дәуірінде үздіксіз жұмыс істеген мекемелер бүгінде басқаша келбетте  өзгеріп, заманауи  кейіпте  тұр. Дегенмен, ондай көне ғимараттар қанша ғасыр өтсе де, өз құндылығын жоймай келеді. Соның бірі – ескі  базар  маңында  кірпіштен  салынған  көне ғимар­ат,  қазіргі  «Аль-Асад»  сауда  үйі.

Алғаш іргетасы ХІХ ғасырда қаланып, бірінші қыздар училищесі, кейіннен Перовск училищесі, 1925-1929 жылдары Қызылорда ел астанасы атанған жылдары баспахана орналасқан. Тарихи нысан 1878 жылы инженер, генерал Брюноның жобасы негізінде салынған екен. Ғасырларды артқа тастаған көне ғимарат сол қалпында сақталған. 1925-1929 жылдары баспахана болып жұмыс істеп тұрған кезеңдері «Еңбекші қазақ», «Советская степь» секілді республикалық газеттер осында басылып, еліміздің әр өңіріне тарап тұрған. Ел астанасы Алматыға ауысқан кезеңнен бастап, 1973 жылға дейін облыстық кітапхана, тігін-тоқыма фабрикасы орналасыпты. Әңгіме арқауына айнал­ған ғимарат жергілікті маңызы бар тарихи және мәдени ескерткіштердің мемлекеттік тізіміне енгізілген.

1899-1902 жылдары Перовск училищесі болып тұрған кезеңде Алаш қайраткері Мұстафа Шоқай да осында білім алған. Осыған орай ғимаратқа ескерткіш тақта орнатылған. Бұл да бір тарихи мұраға айналып отыр. Жалпы, Сыр өңірінің әрбір бұрышы  тарихи  шежіреге  тұнып тұр. Өйткені мұнда  қазақ ұлтының ел болып қалыптасуының бір  кезеңі жатыр. Ендеше өткен шежірелі тарихтың тәбәрігі іспеттес ескі әрі құнды дүниелерді дәріптеп, келер ұрпаққа дін аман жеткізу – бүгінгі бізге ортақ  парыз.

Қос ғасырдан аса шежіресі қатталған Қызыл­орда қаласы – қазақ зиялыларының табаны тиген тарихи өлке. Дереккөздерге сүйенсек, ХІХ ғасыр­да мұнда 36 ғимарат бой көтеріпті. Соның бірі – қалалық училище. Жоғарыда атап өткеніміздей, алғашында әскерилердің балаларына арналып салынған. Ал сол маңдағы шіркеу жанындағы барак­тарда офицерлер мен солдаттардың отбасылары  тұрғандықтан, оқу орны соған қарама-қарсы қоныс тепкен. Ал базар жанындағы барак типтес үйлер 1990 жылға дейін ел игілігіне жарап, бүгінде олардың барлығы бұзылып тасталған. Аталған ғимараттардың барлығы бір құрылыс материалынан, яғни  күйдірілген  қыштан  тұрғызылған.

– Баршамызға   белгілі  өңірімізде  тарихи  маңызы бар  ескі  ғимараттар мен ескерткіштер жеткілікті.  Алайда  түрлі  себеппен  олардың біршамасы бұзы­лып, орындарына  басқа  ғимараттар бой  көтерді. ХХ  ғасырдың  басында Сыр бойын­да Махан  Жиенбайұлы  деген дәулеті  кісі болған. Осы кісі қалада көптеген зәулім ғимарат салған. Алғаш  оқу   училищесі  болып ашылған осы ғимарат – соның бірі. Осының барлығы өлкеміздің тари­хын  айғақтап тұр. Осыларды көздің қарашығындай қастерлеп, келер ұрпаққа жеткізу – біздің борышымыз, – дейді тарихшы, Қорқыт ата атындағы Қызыл­орда университетінің аға оқытушы­сы Бақытжан  Ахметбек.

Расымен,  мұндай  ғимараттардың  жыл  өткен сай   құны   арта бермек. Сыр өңірі ел астанасы  болған жылдары және оның арғы кезеңдерінде салын­ған  нысандар  тарихи мұралар қата­рына жата­ды. Ал сол тарихи ескерткіштер кеше мен бүгін­нің  арасын  жалғап  жатыр.

Тұрар  БЕКМЫРЗАЕВ

Сурет ашық дереккөзден алынды.