«Өнерге әркімнің-ақ бар таласы» дейді ұлы Абай. Әлбетте, талас бар жерде талғам да қатар жүруге тиіс. Бұл, әсіресе бүгінгі ән өнері мен оның орындаушыларына қатысты. Ал, осы ұлы хәкімнің әлгі сөзін «Әкімге әркімнің-ақ бар таласы» деп өзгертіп, соңғы жылдары елімізде жүзеге асырылған ауыл әкімдерін, енді қанатқақты режімде аудан әкімдерін сайлауға қатысты қолдансақ, шын жүйрікті шабанынан айырып, қадіріне жетер күнге келдік пе? Өйткені, «алуан-алуан жүйрік бар, әліне қарай шабады».
Хош. Елімізде 5 қараша күні 42 аудан мен облыстық маңызы бар 3 қала әкімдері сайлауы өтеді. Бұған дейін ауыл, кент әкімдерін жергілікті тұрғындардың өзі сайласа, енді «Сайлау туралы» Конституциялық заңның нормаларына сәйкес, аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың әкімдерін сайлау алғаш рет мәслихат бекітіп берген жерлерде жоба ретінде жүзеге асқалы отыр. Сонымен, саяси реформалар аясында қолға алынған еліміздің сайлау жүйесін жетілдіру жұмысы қандай нәтиже бермек? Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев соңғы жолдауларында демократиялық үрдіске қадам басу керектігін қадап айтты. Ендігі кезек аудан әкімдерін сайлауға да келді. Айта кету керек, президент 2021 жылғы 25 мамырда «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңға қол қойып, нәтижесінде ауыл әкімдерін жергілікті тұрғындар дауыс беру арқылы сайлау құқығына ие болу мүмкіндігі туды. Тіпті, әкім болғысы келген азамат өзін-өзі ұсына алады.
Оларға қандай талап қойылады? Біріншіден, үміткердің жасы 25 жастан жоғары болуы тиіс. Екіншіден, мемлекеттік қызметте жұмыс істеуі міндеттелмейді. Демек, кез келген салада кемінде 2 жыл бойы елу адамнан тұратын ұжымды басқарған азамат өз кандидатурасын ұсына алады. Нақтылай кетсек, үміткерлерді ұсыну саяси партиялар арқылы және өзін-өзі ұсыну арқылы жүзеге асады.
Қазірдің өзінде еліміз бойынша 17 облыстың мәслихаты сайлау өткізетін аудан мен облыстық маңызы бар қалаларының тізімін бекітті. Бүгінде 15 қыркүйектен үміткерлерді тіркеу жұмысы басталып, 10 қазанда аяқталды. Орталық сайлау комиссиясының 6 қазан күні өткізген жиынынан белгілі болғанындай, барлығы 249 үміткер анықталған, оның 64 пайызы – өзін-өзі ұсынғандар. Ең үлкен бәсекелестік – бір орынға тоғыз үміткер. Ал, ең төменгісі – бір орынға үш кандидат. Үміткерлердің орташа жасы – 47, жасы егде кандидат 62-де болса, ең жасы – 27-де. Әлгі 249 үміткердің тек 13-і – әйел.
Қазіргі таңда тіркелген азаматтар 24 күнге жалғасатын сайлауалды үгіт-насихат жұмыстарын жүргізіп жатыр. Ал сайлауға республикалық бюджеттен қаржы бөлу қарастырылмаған. Есесіне, жергілікті бюджеттен 2,2 млрд теңге бөлінетіні айтылды.
Пилоттық жоба Қызылорда облысында да болады. Бұл жолы Сырдария мен Шиелі аудандарының әкімін сайлау өтеді. Қызылорда облыстық сайлау комиссиясының мәліметіне сәйкес, аталған екі ауданға тиесілі сайлау жұмыстары реттілігімен орындалуда. Бүгінде аудандардағы аумақтық сайлау комиссиялары үміткерлер тарапынан ұсынылған құжаттардың дұрыс не бұрыстығына зер салып болған соң, тіркеу процесі жүргізілді. Ол үшін Сырдария ауданында 18, Шиелі ауданында 40 учаскелік комиссия жұмыс істеді. Оларда 388 комиссия мүшесі қызмет атқаратын болады. Айта кетер жайт, осы сайлау жүйесіне қатысты қандай да бір сауал тұрғынды мазалаған жағдайда 109 бірыңғай байланыс орталығына хабарласу мүмкіндігі қарастырылған. Одан өзге сайлау күні дауыс беруге негізделген қосымша ақпараттарды «Өзіңді сайлаушылар тізімінен тексер» сервисі арқылы біле алады. Аталған жүйе арқылы өз учаскесін, мекенжайын, комиссия құрамын анықтай алады. Саяси науқанда белсенділік танытуға ниетті тұрғындар саны Шиелі ауданында көш бастап тұрғанын да айтпай кетуге болмас. Қыркүйектегі жағдай бойынша Сырдария ауданында – 22101, Шиелі ауданында – 50402 сайлаушы тіркелген. Сондай-ақ екі ауданда 859 (Шиелі – 560, Сырдария – 299) мүгедектігі бар сайлаушының дауыс беруге құқығы бар.
Бәрінен де жұртты аталған екі ауданға әкім болуға кімнің «таласып» жатқаны толғандыратыны анық. Қолдағы мәліметтерге сенсек, әдепкіде әкім болуға 7 үміткер кандидатурасын ұсынған болатын, оның 6-ауы тіркелеп, 1-еуі өз өтініші негізінде кандидаттықтан алынып тасталды. Жеме-жемге келгенде «қалыс» қалған азаматтың кім екенін облыстық әкімдіктің порталындағы мәліметтен білдік. Ол «Азаматтарға арналған Үкімет» мемлекеттік корпорациясы КЕ АҚ Қызылорда облысы бойынша филиалы коммерциялық сервис басқармасының басшысы Арман Бимағанбетов екен. Оны Шиелі ауданының әкіміне үміткерлікке «Қазақстанның «Ақ жол» демократиялық партиясы» ҚБ-нен ұсынған. Ал, ұсынылған кандидаттардың орташа жасы – 47, ең жасы – 39-да, ең үлкені – 60 жаста. Үміткерлердің ішінде әйел азаматшалар жоқ. Кандидаттардың 4-еуі – мемлекеттік қызметкер, 2-еуі – қазіргі әкімдер және 1-еуі – бюджеттік сала қызметкері, мамандығына келсек, 5-еуі – экономист, 1-еуі – заңгер, 1-еуі – құрылысшы.
Сонымен, қанатқақты режім бойынша таңдап алынған екі ауданның әкімі болуға үш-үштен үміткер бар. Олар кім дегенге келсек, Сырдария ауданы әкіміне кандидаттар:
Бакиров Ерлан Амирханович – 1984 жылы туған, ұлты қазақ. Қызылорда облысы әкімі аппаратының басшысының орынбасары. Қазақ гуманитарлық заң университеті мен «Болашақ» университетін заңгер, экономист мамандығы бойынша бітірген. Еңбек жолын 2004-2005 жылдары «Раим» ЖШС-де заңгер болып бастаған. 2005-2006 жылдар аралығында Қызылорда облысының табиғи монополиялардың қызметін реттеу және бәсекелестікті қорғау департаментінің жетекші маманы, 2006-2016 жылдары Қызылорда облысы әкімі аппаратының мемлекеттік-құқықтық жұмыстар бөлімінің жетекші маманы, бас инспекторы, кадр жұмысы бөлімінің басшысы болған. 2016-2020 жылдары Қызылорда облысының жұмылдыру дайындығы басқармасы басшысының орынбасары, 2020 жылғы маусым айынан бастап Жалағаш ауданы әкімінің орынбасары қызметін атқарды. Қызылорда қаласында тұрады. Өзін-өзі ұсынған.
Қарсақбаев Бауыржан Бақытбекұлы – 1978 жылы туған, ұлты қазақ. Қазақстан Республикасының Сауда және интеграция министрлігі Техникалық реттеу және метрология комитетінің Қызылорда облысы бойынша департаменті РММ басшысы-Қызылорда облысының мемлекеттік бақылау жөніндегі бас мемлекеттік инспекторы. Қызылорда облысында дүниеге келген. Білімі жоғары. Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік және «Болашақ» университеттерін бітірген. Еңбек жолын 2001 жылы «С.Сейфуллин» ЖШС-де механик болып бастаған. 2002-2004 жылдары Қызылорда облыстық медицина орталығында инженер оператор болып қызмет атқарған. 2004-2008 жылдар аралығында Қызылорда қаласы әкімі аппаратында маман, жетекші маман, бас маман, қалалық кәсіпкерлік бөлімінде бас маман, Қызылорда облысының жұмылдыру дайындығы, азаматтық қорғаныс, авариялар мен дүлей зілзалалардың алдын алуды және жоюды ұйымдастыру басқармасының әкімшілік бөлімінің бастығы болған. 2008-2011 жылдары Қызылорда облысы әкімі аппаратында бас инспектор, облыс әкімі орынбасарының көмекшісі, Қызылорда қаласы әкімі аппаратының экономика және қала инфрақұрылымын дамыту бөлімінің бастығы, энергетика және коммуналдық шаруашылықты дамыту бөлімінің бастығы, қала әкімі орынбасарының көмекшісі-бас инспекторы болып қызмет атқарған. 2011-2013 жылдары «Қызылорда қалалық тұрғын үй инспекциясы бөлімі» ММ бастығы, Қызылорда қалалық тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы, жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары бөлімі бастығының орынбасары болды. 2013-2020 жылдары Қызылорда облысы әкімі аппаратының «Жұмылдыру жұмыстары және дағдарыс жағдайындағы шұғыл талдау орталығы» КММ басшысының орынбасары, басшысы, Сырдария ауданы әкімі аппаратының басшысы лауазымдарын атқарған. 2020 жылдың 8 қазанынан бастап, Техникалық реттеу және метрология комитетінің Қызылорда облысы бойынша департаментінің басшысы-Қызылорда облысының мемлекеттік бақылау жөніндегі бас мемлекеттік инспекторы. Қызылорда қаласында тұрады. Өзін-өзі ұсынған.
Сарменбаев Берик Абдугаппарович – 1963 жылы туған, ұлты қазақ. Сырдария ауданының әкімі. Алматы архитектура-құрылыс институтын «өнеркәсіптік және азаматтық құрылыс» мамандығы бойынша бітірген. Еңбек жолын 1985 жылы «Казторгстрой» тресінің тас қалаушысы болып бастаған. Әр жылдары мемлекеттік және жеке секторда қарапайым маманнан басшылық лауазымға дейінгі қызметтер атқарды. 2005-2010 жылдары Қызылорда қалалық сәулет және құрылыс бөлімінің бас маманы, бөлім бастығы және Қызылорда қаласы әкімінің орынбасары болды. 2010-2011 жылдары «Нұр Отан» партиясы Қызылорда облыстық филиалы қоғамдық қабылдау бөлімінің меңгерушісі, 2011-2019 жылдары Қызылорда қаласы мен Қармақшы, Шиелі ауданы әкімінің орынбасары, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы, жер қатынастары салаларында жауапты лауазымдар атқарды. 2021-2022 жылдары Қызылорда облысының энергетика және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы басқармасы басшысының орынбасары, 2022 жылдың мамыр айынан бастап Сырдария ауданы әкімінің орынбасары болды. Тереңөзек кентінде тұрады, «AMANAT» партиясы қоғамдық бірлестігінен ұсынған.
Ал, Шиелі ауданы әкіміне кандидат кімдер?
Ахатов Нуржан Сабитович – 1978 жылы туған, ұлты қазақ. Шиелі ауданының әкімі. Ол Шиелі ауданында дүниеге келген. Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетін «Бухгалтерлік есеп және аудит», Қазақ гуманитарлық заң университетін «құқықтану» мамандықтары бойынша бітірген. Еңбек жолын Қызылорда облысының статистика жөніндегі есептеу орталығында бастаған. Кейін Шиелі ауданы әкімі аппаратының ұйымдастыру және кадр жұмысы бөлімінің бас маманы, аудандық экономика және бюджетті жоспарлау бөлімінің меңгерушісі, аудан әкімінің орынбасары қызметтерінде болды. Қызылорда облысы әкімі аппараты ұйымдастыру-инспекторлық жұмыс бөлімінің бас инспекторы, Қызылорда облысының кәсіпкерлік басқармасы бастығының орынбасары, Шиелі ауданы әкімі аппаратының жетекшісі, Қызылорда қаласы әкімі аппаратының жетекшісі, Қызылорда қаласы әкімінің орынбасары ретінде жауапты қызметтер атқарған. «Қызылорда» автобус паркі» ЖШС директоры лауазымында қызмет етіп, өндіріс саласында мол тәжірибе жинақтады, «Байқоңыр» ӘКК мекемесін басқарды. Қызылорда қалалық мәслихаты депутаты ретінде де қаланың әлеуметтік-экономикалық дамуына зор үлесін қосты. Шиелі кентінде тұрады. «AMANAT» партиясы қоғамдық бірлестігінен ұсынған.
Есмаханов Алмасбек Абилкасимович – 1982 жылы туған, ұлты қазақ. Қызылорда облыстық қоғамдық даму басқармасының басшысы. 2005 жылы Қызылорда гуманитарлық университетінің қаржы және несие, 2009 жылы Қазтұтынуодағының Қарағанды экономикалық университетінің заңтану мамандықтары бойынша бітірген. 2013 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы мемлекеттік басқару академиясының Мемлекеттік саясаттың ұлттық мектебі және АҚШ-тың Каролина штатының ДЮК университетінің «Саясаттану» мамандығы бойынша әлеуметтік білім магистрі академиялық дәрежесі берілген. Еңбек жолын 2006 жылы қалалық экономика және бюджеттік жоспарлау бөлімінің маманы болып бастаған. 2007-2008 жылдары облыстық жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар департаментінің жетекші, бас маманы, 2008-2012 жылдары қала әкімі аппаратының ұйымдастыру-инспекторлық бөлімінің бас маманы, бас инспекторы, Тасбөгет кенті әкімінің орынбасары, бөлім басшысы, 2012-2014 жылдары Қарауылтөбе ауылдық округінің әкімі, 2014-2015 жылдары облыс әкімі аппаратының ұйымдастыру-инспекторлық жұмыс және аймақтық даму бөлімінің бас инспекторы, бөлім басшысы, 2015-2018 жылдары Шиелі ауданы әкімінің орынбасары, 2018-2019 жылдары Қызылорда қаласы әкімдігінің аппарат басшысы, 2019-2020 жылдары қалалық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің басшысы, қалалық кәсіпкерлік, өнеркәсіп және туризм бөлімінің басшысы, қалалық ішкі саясат бөлімінің басшысы лауазымдарында қызмет атқарған. Қызылорда қаласында тұрады. Өзін-өзі ұсынған.
Қордабай Нұрғали Рахымшаұлы – 1976 жылы туған, ұлты қазақ. Қызылорда облысы бойынша тексеру комиссиясының мүшесі. Қызылорда политехникалық институтын «Бухгалтерлік есеп және аудит», Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетін «Құқық» мамандықтары бойынша бітірген. Еңбек жолын 1997 жылы «Дәнекер» АҚ бухгалтері ретінде бастаған. 1999-2015 жылдары Қызылорда облысының салық органдарында жауапты басшылық қызметтер атқарған. 2015-2016 жылдары Қызылорда қаласы әкімінің кеңесшісі, 2016-2018 жылдары облыстық экономика және бюджетті жоспарлау басқармасы басшысының орынбасары, 2018 жылдың желтоқсан айынан бастап экономика және қаржы басқармасының басшысы қызметін атқарып келді. Қызылорда қаласында тұрады. Өзін-өзі ұсынған.
Тізімдегі алтау да қаражаяу емес, төрт үміткер – өзін-өзі ұсынғанымен, мемлекеттік қызметте жүргендер. Алайда, саяси бағамдасақ, «AMANAT» жетелеген қазіргі іс жүзіндегі екі әкімнің қадамы алға шығып тұр. Айта кетейік, үміткерлер үгіт жұмыстары үшін қалталарынан қаржы шығармайды. Бұқаралық ақпарат құралдарынан бағдарламаларын жеткізуге және сайлаушылармен кездесуге бағытталған жүріс үшін тиісті көлік шығынына әр үміткерге 420 мың теңге белгіленді.
Айтпақшы, сайланатын әкімнің өкілеттік мерзімі – 4 жыл. Бір адам қатарынан екі реттен артық аудан (облыстық маңызы бар қала) әкімі болып сайлана алмайды. Сонымен қатар аудан және облыстық маңызы бар қала мәслихаттарына мәслихат депутаттарының жалпы санының кемінде бестен бірінің бастамасы бойынша әкімге өз міндеттерін тиісінше орындамаған жағдайда сенімсіздік білдіру туралы мәселені қарау жөніндегі өкілеттіктер беріледі. Бұл жағдайда мәслихат депутаттардың жалпы санының көпшілік дауысымен әкімге сенімсіздік білдіруге және жоғары тұрған әкімнің алдына оны қызметтен босату туралы мәселе қоюға құқылы.
Жалпы, әкім қандай болу керек? Шаруаның адамы ма, әлде саясаткер ме? Бастысы, қай деңгейдегі әкім болса да, қоғамның талап-тілегіне сергек қарап, жекелеген адамдардың мұң-мұқтажына ортақтаса білуі керек. Мұндай жағдайда ол әрі шаруагер, әрі саясаткер міндетін қатар атқарады. Бұл ретте кезінде облыс басқарып, шетелде елші де, Үкіметте вице-премьер де болған марқұм Балташ Тұрсынбаев aq-qara.kz ақпарат агенттігіне бұдан алты жылдай бұрын берген пікірінде: «Әдетте көпшілік шаруагер әкімді «завхоз» ретінде көргісі келеді. Бұл дұрыс емес. Әкімнің бойында өзіне сеніп тапсырылған облыста, ауданда, ауылда ішкі саясаттың негізгі қағидаларын ұтымды жүзеге асыра алатындай қабілет болғаны жөн. Алайда бұл сұлу-сыпайы, құрғақ сөзден тау тұрғызу дегенді білдірмейді. Өйткені шаруашылыққа қатысты ең маңызды түйткілдердің түйінін тарқатпай, идеологияға кірісу қиын. Өз кезегінде саяси жұмысты жүргізу үшін де тиянақты білім, ептілік қажет. Аталмыш қасиеттер әкімнің бойынан табылмаған жағдайда ол расында да қолында өзі басқаратын аймақтың бір уыс кілті бар, қоймалардың есігін ашып-жауып жүруден әріге қауқары жетпейтін «завхозға» айналып шыға келеді» депті.
Саясаткер әрі сарапшының осы пікірінен ұққанымыз, нағыз толыққанды әкім атану үшін шаруашылықтың тілін біліп, саясатты ұршықша иіре білген абзал. Міне, осынау тепе-теңдік сақталғанда ғана облыс пен аудан, ауылдың дамуына жол ашылады. Жасыратыны жоқ, шаруашылықтың бабын білу, түсіну былай тұрсын, ішкі саясатты «қақпайтын» атқамінерлер де жиі кездеседі. Соның кесірінен экономика кері кетіп, құлдырау бола бастайды, ал бұл бірінші кезекте әлеуметтік наразылықтың туындауына түрткі болады. Ендеше, оншақты күннен кейін Сырдария мен Шиелі ауданында кім әкім болып сайланса да, өз ісіне жауапты, білімді, жергілікті жердің қыры мен сырын жетік білетін, ауыл-аймақтың мәселесіне қанық болғаны жөн. Бір сөзбен айтқанда, әкім – халықтың құлы болуы керек.
Н.КЕНЖЕТАЙ
Сіз не дейсіз?
Мақсат ЖАҚАУ,
саясаттанушы
ӘКІМДЕРДІҢ САЙЛАУЫНАН ХАЛЫҚ ҰТАДЫ
Әкімдер сайлауы 2019 жылы Президент Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың бастамасымен қайта жанданды. Бұл демократиялық төменнен жоғары қарай даму үрдісі 2021 жылдың 21 шілдесінде жанданып, міне, араға екі жыл салып, аудан мен қала әкімдерінің сайлауына да ұласуда.
Алғашқы мәліметтерге сенсек, әкімдіктен дәмелі 249 үміткер ұсынылған екен. 45 аумақтың басшылығына ұсынылған кандидаттың бұл саны сәл аздау. Оның да себебі бар, егер кешегі көктемде өткен Мәжіліс сайлауында бір сайлау округінен Қазақстан бойынша ең көбі 70-77 кандидат ұсынылса, оның айналысар қызметтік жауапкершілігімен байланысты деп ұғынған жөн. Өйткені, әкімге қарағанда, депутаттың айналысар шаруасы анау айтқандай көп емес. Ал әкім болу дегеніміз, тек басқару емес, атқарушылық қызметтерді де қатар алады. Яғни, менеджерлік, қаржылық, шаруашылықтық, құқықтық, әлеуметтік жауапкершіліктері жетіп артылады. Міне, осыдан болар, көп азамат әкім болуға өз кандидатурасын ұсынуға асықпайды.
Осы сайлауда еліміздің барлық тіркелген жеті саяси партиясы («Ақ жол» ҚДП, AMANAT, «Ауыл» ХДПП, Байтақ, ЖСДП, ҚХП, Respublica) белсенділігін көрсетті. Көп саяси ұйымның адрестік деңгейде ұсыныстары қоғам тарапынан қолдау табатын болды. Және жергілікті өзекті мәселелердің ерекшелігіне қарай, қолданыстағы сайлауалды бағдарламалары да іс жүзінде жүзеге асуына мүмкіндік туады. Мәселе, тек Парламентте көтеріліп, Үкіметті тоқпақтай беру деген әдет, бұл міндетті емес. Осы ретте саяси партиялардың қаншалықты белсенділігі жергілікті деңгейде атқарып жатқан жұмыстарынан байқалады. Егер партиялардың филиалдары, жергілікті партиялық өкілеттіктерінің жұмысы сапалы деңгейде жүрсе, сөзсіз ондай саяси ұйымның сайлаудағы мүмкіндігі жоғарылайды. Міне, осы тұрғыдан алғанда, партия арқылы сайлауға түсетін кандидаттардың сайлаудағы нәтижелі шығуына тәуекелдігі молдау болмақ.
Жалпы, әкімдердің сайлауы саяси партиялардың жұмысын ғана ілгерілетеді деуге болмайды. Өйткені, жаңа өзгерістер енген конституциялық заңнаманың өзінде тек саяси партияның ғана емес, өзін-өзі ұсынушы жеке кандидаттардың да сайлануға толық құқығы анықталған. Сондықтан, алдағы 5 қарашадағы әкімдер сайлауында 160-тан астам кандидат өзін-өзі ұсынушы ретінде түскен. Осыған байланысты, әлбетте сөзден гөрі іске жақын кандидаттар әкім болған күннің өзінде сайлауда берген уәделерін орындай алу қабілеттері керек. Әйтпесе, тағы да жаңа өзгерістердің арқасында, бар малын шығындап, уәдесін төгіп, бірақ сөзінде тұрмай, «әкім болдым, мінеки» деп, өзі сайлаған халықтан қашып жүрсе, алғашқы жылынан кейін, сайлаған сайлаушының бестен бірінің ғана арызымен әкімдерді орнынан алып тастау құқықтарын қолдануға болатынын ұмытпаған абзал. Бұл да саяси демократиялық жаңғыру аясында енген әділ өзгерістердің нышаны деп қабылдаймыз.
Сонымен, еліміз жаңа саяси реформалардың шымылдығын ашты. Алдағы 2025 жылға дейін елімізде жаппай жергілікті әкімдер сайлауына үлкен дайындығымен кірісті. Сол кезде жүзден астам аудан мен жиырмаға жуық облыстық деңгейдегі қалалардың әкімдері сайланады, әрине оған дейін халқымыздың саяси демократиялық мәдениеті де жетілуі тиіс.
Пікірлер жоқ. Бірінші болыңыз!