Тәуелсіздік алған жылдары діннің айналасында әңгіме көбейді. Сол кезде баспасөз саласымен қатар, мемлекеттік мекемелердің өзі халықты діни ағартушылыққа, турашылдық пен толеранттылыққа тәрбиелейтін ұстанымды кеңінен насихаттап үлгерген жоқ. Нәтижесінде, өзге дін өкілдері өз «билігін» жүргізіп те үлгерді, ағымға ағылған жастардың саны да артты. Бәрі тез болып кетті. Рухани азық іздеген қауым алдынан шыққан сенім мен «сектаның» кейіпкеріне айналып, елде «бүлікшілердің» базары қайнай бастады. Дегенмен, діни құрылым өз әл-дәрменінше іске көшіп, халықты турашылдыққа шақырып, ата-баба ұстаған дін мен ділді, дәстүрді сақтап қалуға, шынайы адамгершілікке негізделген Ислам дінінің бекуіне күш салды. «Дүмше молда дін бұзар». Дінбұзарлық турасында түрлі алыпқашпа әңгімелер таралып, ел ішінде дінге деген қорқыныштың да қалыптасқаны жасырын емес. Сол жылдардағы байлаулы көзге көрінген діни ахуал бүгінде оң бағытқа бұрылып, жаңа дәуірге көтерілді. Жұртшылық ақ пен қараның, дін мен діншілдіктің айырмашылығын ұғынып, арам жолдан алыстауға барын салуда. Осы халге жету үшін көп күш жұмсалып, дін саласын реттеуге мемлекеттен қыруар қаржы да бөлінгенін атап өткен жөн. Статистика көңіл көншіткенімен, айналада болып жатқан жағдайлар жаға ұстатпай қоймайды. Тұмшаланған «тұмарлар» мен сақалды серілер қаптап, дінге деген көзқарас әлі де сұрақ тудыратын тұғырдан таймай тұр. Ал бәрінен бұрын мемлекеттің амандығы, халықтың тыныштығы керек. Қол жайғанның бірінші бата-тілегі де – осы сөз. Сонымен, ертеңгі елдің гүлденуіне, мемлекеттік саясатты жүргізуге жастардың діни сенімі мен ұстанымы қаншалықты әсер етеді? Сала мамандарын сөзге тартып, пікірін білген едік. Әлемдік зерттеулерге шолу жасап, діннің рөлі өзге мемлекеттердің дамуына қаншалықты пайдасын немесе зиянын бергенін де таразылап көрдік.
ИМАМДАР ЖАСАРЫП ЖАТЫР…
Соңғы бірнеше жылда жүргізілген әлеуметтік зерттеулер Қазақстан жастарының көпшілігі өзін белгілі бір дінге жатқызатынын көрсетеді. Мысалы, 2020 жылы Friedrich Ebert Foundation (Фридрих Эберт қоры – авт.) қолдауымен жүргізілген сауалнамаға қатысқан 14-29 жас аралығындағы 1000 жастың шамамен 90%-ы өзін діндармын деп атаған. Оның ішінде 63,9%-ы – мұсылман, 23,6%-ы – православ христианы, ал қалған аз бөлігі католик, протестант немесе буддист екенін айтқан. Дегенмен, бұл жастардың діни тәжірибеге қатысу деңгейі әлдеқайда төмен. Аталған зерттеуде небәрі 14,8%-ы ғана діни рәсімдерге тұрақты қатысатынын, яғни намаз оқу, ораза ұстау сияқты міндеттерді үнемі орындайтынын көрсеткен. Жастардың басым бөлігі діни жоралғыларға сирек немесе мүлдем қатыспайтынын мойындаған. Мысалы, сауалнамаға жауап бергендердің 55%-ы өзін «діндармыз, бірақ діни өмірге араласпаймыз» деп сипаттаған.
Бұл көрсеткіштер діннің жастар өмірінде көбіне мәдени-этникалық сәйкестік деңгейінде орын алатынын аңғартады. Шын мәнінде, сауалнамаға қатысқан жастардың тек 4,6%-ының ата-аналары өзін өте діндар санағаны белгілі болды. Яғни қазіргі жастардың діни белсенділігінің көбі отбасындағы тәрбиеден гөрі жеке ізденіс пен әлеуметтік ортаның ықпалына байланысты қалыптасуда.
Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің 2020 жылғы тағы бір зерттеуі де осыған ұқсас қорытындыға келген. Онда «өзін сенім иесі санайтын жастардың басым бөлігі діни талаптарды қатаң орындауды маңызды деп есептемейді, әрбір төртінші жас барлық діни шарттарды ұстанады, ал 40%-дан азы кейбірін ғана орындайды» деп жазады сарапшылар. Бұл зерттеуге сәйкес, әсіресе қала жастары мен славян этносы өкілдерінің шамамен төрттен бірі өзін мүлдем сенімсізбін деп көрсеткен.
Кейбір деректер соңғы жылдары жастардың бір бөлігінің дінді тереңірек ұстануға бетбұрғанын байқатады. Мәселен, мемлекеттік «Жастар» ғылыми-зерттеу орталығының мәліметінше, 2020 жылы қазақстандық жастардың 14,2%-ы діни рәсімдерге белсенді қатысып, діни нормаларды толық сақтайтын деңгейге жеткен. Бұған дейін бұл көрсеткіш ешқашан 10%-дан асқан емес еді. Бұл – жастар арасында дінді шынайы ұстанатын топтың біртіндеп өсіп келе жатқанын көрсететін маңызды статистика. Дегенмен, олардың көпшілігі үшін дін күнделікті өмірдің бір бөлігі емес екенін де атап өткеніміз дұрыс. Зерттеуші Дина Шәріпова мен Серік Бейсенбетов жүргізген талдау нәтижесінде, «Жастардың көпшілігі өзін діни практика тұрғысынан алғанда діндар санамайды, яғни діни жоралғыларды толық орындамайды. Дін қазақ жастарының өмірінде шешуші орынға ие деп айту қиын» деген тұжырым жасады. Осыдан кеп, имамдар мен дін өкілдері жасарып жатқанын байқау қиын емес. Бастысы, арты жақсы болсын.
ЖАҺАН ЖАСТАРЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ
Жастардың діндарлық үрдістерін түсіну үшін Қазақстандағы жағдайды әлемдік зерттеулермен салыстыра қарастырған жөн. Pew Research Center және World Values Survey (WVS) сынды халықаралық ұйымдардың зерттеулері көптеген елде жастар буынының үлкендерге қарағанда дінді аздау ұстанатынын көрсетеді. Мысалы, Pew зерттеулеріне сәйкес, дүниежүзі бойынша 18-39 жас аралығындағы жастардың арасында «дін өмірімде өте маңызды орын алады» дейтіндердің үлесі егде жастағы топтарға қарағанда төменірек болып келеді. Бұл жаһандық секуляризация үрдісі Қазақстанда да өз көрінісін табуда. 2018 жылы жүргізілген World Values Survey деректеріне қарағанда, ересек қазақстандықтардың 65%-ы «дін менің өмірімде маңызды» деп айтса, жастар арасында дінді өміріндегі басты құндылықтардың бірі санайтындары небәрі 18%-ды құраған. Бұл көрсеткіш жас ұрпақтың үлкен буынға қарағанда дінге прагматикалық немесе жеке тұрғыда қарайтынын білдіреді. Сонымен қатар, әлемдік салыстырмалар Қазақстан қоғамындағы ерекшеліктерді де көрсетеді. Грузия, Гана сияқты елдерде жастар үлкендерге қарағанда дінге бейімірек екені байқалған бірен-саран мысал бар. Алайда Қазақстан бұған жатпайды, мұнда, керісінше, жас буынның құндылықтары уақыт өте келе секулярлы бағытқа біртіндеп ойысып келеді деп айтуға негіз бар. Бұл үрдісті қоғамтанушылар экономикалық және әлеуметтік дамумен байланыстырады. Мәселен, белгілі зерттеушілер Рональд Инглхарт пен Пиппа Норрис секілді теорияшылдардың пікірінше, қоғам байып, тұрақтанған сайын жаңа буынның өмірінде материалдық қауіпсіздік артып, нәтижесінде діни құндылықтардың маңыздылығы төмендейді. Қазақстанда соңғы онжылдықтағы урбанизация, білім деңгейінің өсуі және жаһанданудың ықпалы жастардың дүниетанымын өзгертіп, олардың көпшілігін дәстүрлі дін ықпалынан белгілі дәрежеде алыстатып отырғаны байқалады. Дегенмен, жаһандық зерттеулер Қазақстанда діннің толық жоғалып кетуі туралы емес, керісінше діни сананың трансформациясы туралы айтады. Pew Research Center болжамдары бойынша әлемде діндарлық жалпы кемімейді, тіпті кей аймақтар өседі – бұған демографиялық факторлар мен діни қайта өрлеу ықпал етпек. Қазақстан болса, бұл тұрғыда орта жолда. Халықтың басым бөлігі өзін белгілі бір дінге жатқызғанымен, күнделікті өмірде діндарлық көрсеткіштері бәсең.
Мұны 2011 және 2018 жылдары өткізілген әлемдік құндылықтар зерттеулерінің дерегі де қуаттайды, 2011 жылы қазақстандықтардың 50,3%-ы ғана өзін мұсылман деп көрсетсе, 2018 жылы бұл көрсеткіш 67,6%-ға жеткен. Яғни халықтың өз діни сәйкестігін мойындауы артқанымен, соның ішінде жастар бөлігінің дінді ұстану деңгейі жоғары емес. Бір жағынан, бұл – тәуелсіздік жылдарында ұлттық санадағы өзгерістердің нәтижесі. Қазақ халқының көпшілігі Исламды этникалық болмысының бір бөлшегі ретінде қайта бағалай бастады, алайда жастар оны көбіне рухани-мәдени дәстүр ретінде қабылдап, күнделікті тұрмыс деңгейінде іске асырмауы мүмкін. Әлемдік сауалнамалар жастардың діндарлығы тек догма немесе институтқа тәуелді емес, көбіне жеке руханият түрінде көрінетінін алға тартады.
Мысалы, бірқатар елде жастар өзін «рухани, бірақ діни емес» деп сипаттайтын үрдіс бар. Қазақстанда да кейбір жас Ислам мен христианның дәстүрлі институттарынан гөрі жеке моральдық-этикалық құндылықтарға, жалпы руханиятқа жақын болуы мүмкін. Бұл құбылысты нақты деректер де қолдайды, 2024 жылғы сауалнамада халықтың 0,8%-ы «Құдайға сенемін, бірақ өзімді ешбір дәстүрлі дінмен байланыстырмаймын» деп жауап берген. Яғни аз да болса жастар арасында ұйымдасқан діннен бөлек, дербес рухани ізденіс тенденциясы бар деп қорытындылауға болады.
ДІНГЕ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚ ДІНБҰЗАРЛЫҚҚА АПАРМАСЫН
Қазақстан – зайырлы мемлекет, бірақ қоғамда дәстүрлі діндер маңызды орынға ие. Елдегі негізгі діни институттар – Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы және Православ шіркеуі жастарға рухани тәрбие беруде белгілі бір рөл атқарады. Мемлекет дін саласында арнайы саясат жүргізіп, бір жағынан діни бостандықты қамтамасыз етуге, екінші жағынан экстремизмнің алдын алуға күш салады. Бұл саясаттың жастарға тікелей ықпалы бар, себебі нормативтік-құқықтық актілерден бастап, білім беру бағдарламаларына дейін дін мәселелері ескеріледі. Мемлекеттік реттеу және қолдау шараларына келсек, 2011 жылы қабылданған «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заң елдегі барлық діни ұйымдарды қайта тіркеуден өткізді. Нәтижесінде көптеген ұсақ діни бірлестіктер қызметін тоқтатты. Мемлекет ресми түрде «дәстүрлі діндер» деп танылған исламның сунниттік, яғни, Ханафи мазһабы бағытын және православ христиандықты қоғамдағы руханияттың тірегі ретінде қолдап келеді. Мысалы, мемлекеттік оқу орындарында зайырлылық принципі сақталғанмен, діни мерекелер ресми танылып, демалыс күндері ретінде белгіленген. Сонымен бірге, жастардың діни сауатын арттыру мақсатында 2016 жылдан бастап мектептерде 9-сыныпта «Зайырлылық және дінтану негіздері» атты пән енгізілді. Бұл пәннің мақсаты – оқушыларға әлемдік және дәстүрлі діндер туралы объективті мағлұмат беріп, экстремистік идеологияға қарсы иммунитет қалыптастыру.
Үкімет сонымен қатар дін мамандарын даярлауға және теологтарға қолдау көрсетуге көңіл бөлуде. 2017 жылы сол кездегі Дін істері және азаматтық қоғам министрі Нұрлан Ермекбаев батыс және оңтүстік өңірлердегі университеттерде «Дінтану» мамандығын ашу жоспарланғанын мәлімдеді. Оның айтуынша, бұл қадам жастар арасында деструктивті діни ағымдар идеологиясының таралуы ықтимал өңірлерге білікті зайырлы дінтанушылар даярлау үшін қажет. Министрлік сондай-ақ, сол кездегі Мәдениет және спорт министрлігімен бірлесіп, «Қоғам және дін» атты оқу құралын жаңартуға кірісті. Онда мемлекетіміздің зайырлылық ұстанымын нығайтатын мазмұнды арттыру көзделген.
Нұрлан Ермекбаевтың сөзінше, соңғы жылдары әсіресе жастар арасында дінге қызығушылық артқаны байқалады, алайда «жастар өмірлік тәжірибесінің аздығынан экстремистік діни идеялардың әсеріне осал келеді, ал ақпараттық технологиялар дәуірі бұл қатерді күшейтеді». Сол себепті министрлік үйлестіруімен елімізде 306 арнайы теологиялық-ағартушылық топ құрылып, құрамында 3500-ден астам маман халықпен күнделікті кездесулер өткізуде. Мұндай ақпараттық-түсіндіру топтары мектептерде, колледждерде, ЖОО-ларда және тұрғын алаптарда жастармен жүздесіп, дәстүрлі емес секталар мен радикалдық ағымдарға қарсы түсіндірме жұмысын жүргізеді.
Қазақстанның Бас мүфтиі Наурызбай қажы Тағанұлы жастарды ата-баба дәстүріне берік болып, жат діни ағымдардан сақтануға шақырады. Ол 2024 жылы өткен халықаралық конференцияда Ислам дінінің жергілікті салт-дәстүрмен етене байланысып жатқанын атап көрсетті.
Бас мүфти жастарды жат ағым ықпалынан сақтау үшін халқымыздың дәстүріне берік болуға шақырады. «Ислам біздің ата-баба дәстүрімен біте қайнасып кеткен. Қазақ халқының сан ғасырлық салт-дәстүрін берік ұстану – бізге жат діни ағымдардың ықпалынан қорғаудың негізі» деді ол. 2024 жылғы халықаралық ислам конференциясында сөйлеген сөзінде Наурызбай қажы Тағанұлы:
– Дін мен дәстүр сабақтастығы – ел бірлігінің кепілі. Жастар ата-баба жолынан адаспай, ғалым бабаларымыз салып кеткен сара жолмен жүрсе, теріс ағымдарға ермейді, – деп атап өтті.
Айта кеткен жөн, Православ шіркеуі өкілдері де жастарды рухани тәрбиелеу бағытында жұмыс жүргізуде. Шіркеу жанындағы жексенбілік мектептер мен жастар клубтары этникалық орыс жастарының дінге қызығушылығын арттыруда. Алайда, әлеуметтік зерттеулер көрсеткендей, ресми діни институттардың жастардың діни сана-сезіміне тікелей ықпалы шектеулі. Жоғарыда айтылған министрлік зерттеуі жастардың діни білімді көбіне отбасы мен ортадан алатынын, діни лидерлердің жеке ықпалы мардымсыз екенін анықтады. Бұл жастардың дін жайлы түсініктерді дәстүрлі арналардан гөрі бейресми жолдармен көбірек алатынын көрсетеді.
ДӘСТҮРЛІ ДІН мен ДЕСТРУКТИВТІК АҒЫМНЫҢ АРАЖІГІ
Кейінгі жылдары жастардың деструктивті, яғни экстремистік немесе радикал діни ағымдарға еріп кетуі көп айтылып жүр. Деструктивті ағымдар деп әдетте зорлық-зомбылықты ақтайтын, дәстүрлі діни түсініктерге қарама-қайшы, қоғам тұтастығына қауіп төндіретін топтар мен секталар айтылады. Қазақстанда мұндай ағымдарға ұмтылатын жастар үлесі көп болмаса да, жеке оқиғалар қоғам назарын аударып отыр. 2010-жылдары бірқатар қазақстандық жас азаматтың Таяу Шығыстағы қарулы қақтығыстарға (ДАИШ – тыйым салынған «Ислам мемлекеті» ұйымы құрамына – авт.) кетіп қалғаны белгілі. Мемлекет 2019-2021 жылдары «Жусан» операциясы арқылы Сирия мен Ирактағы қақтығыс аймақтарынан ондаған қазақстандық әйел мен баланы қайтарып, реабилитациядан өткізгені де осы мәселенің өзектілігін көрсетеді. Жастардың радикал идеологияға тартылу себептері сан алуан және ол әлеуметтік, психологиялық факторлармен байланысты.
Әлеуметтік себептерден ең алдымен жұмыссыздық, экономикалық қиындықтар, қоғамдағы әділетсіздік сезімі аталады. Өмірлік жолын, орнын таба алмаған, болашағына күмәнмен қараған кейбір жасөспірім мен жас «балама жолды» діни уағызшылар насихатынан іздеуі мүмкін. Радикал топтар көбіне «таза ислам» немесе «шынайы дін» ұранын көтеріп, әлеуметтік теңсіздікке ашынған жастарды өз қатарына тартуға тырысады. Психологиялық тұрғыдан, өтпелі жастағы жастардың жасөспірімдік максимализмі, еліктегіштік қасиеті экстремистік идеялардың әсеріне ұрындыруы ықтимал. Мысалы, терроризмнің алдын алу бойынша мамандар жастар көп жағдайда романтика мен шытырман іздеп, радикал топтардың қарапайым жауаптар ұсынуына алданып қалатынын атап көрсетеді. Кейбір жастар дінді терең білмегендіктен, Құран мен хадисті үстірт түсініп, интернеттен немесе күмәнді бейресми ұстаздардан алынған біржақты ақпарат жетегінде кетуде.
Отбасылық және мәдени факторлар да көп рөл атқарады. Қазақстандық жастардың қазіргі буынының ата-аналары кеңестік кезеңде тәрбиеленген, көпшілігі – діни білім алмаған жандар. Жоғарыда айтылғандай, жастардың тек 4,6%-ының ғана ата-анасы діни сауатты. Сол себепті кейбір отбасыда діни тәрбие беру дәстүрі жоқ, жастар дін жайлы сұрақтарға үйінен жауап таппауы мүмкін. Осындай жағдайда олар сырттан, бөгде топтардан жауап іздейді. Егер жолы болып дәстүрлі имамға немесе білімді теологқа жолықса, дұрыс бағыт алар, ал экстремистік ағым өкілдерінің ықпалына түссе, қате бағытқа бұрылуы ғажап емес.
Мысалы, Атырау облысында теологтар жастармен кездесуде «Діни сауаттың төмендігі – жат ағымдардың шырмауына түсуге басты себеп. Біздің ата-бабамыз Ханафи мәзһабының Матруди ақидасына негізделген дәстүрлі жолын ұстанған. Өкініштісі сол, діни сауаттың кемдігінен бүгінде кейбір жастар теріс бағыттағы топтардың ықпалына түсіп қалып жатыр» деп түсіндіреді. Демек, дәстүрлі дін өкілдері экстремизмнің алдын алу үшін ең алдымен жастарға сапалы діни білім беру қажет деген тоқтамға келіп отыр.
Осы күндері замандастарымыз ақпаратты негізінен интернеттен алатыны белгілі. Бұл жағдай дін мәселесіне де тікелей қатысты. Жастар діни мәліметті көбіне YouTube, Instagram, Telegram сияқты платформалар арқылы тұтынады. Мұның екі ұшы бар, біріншіден, интернетте танымал дінтанушылар мен ұстаздардың уағыздары, сұрақ-жауап видеолары қолжетімді болып, діни білім алуға мүмкіндік кеңейді. Екінші жағынан, интернетте экстремистік идеологияны насихаттайтын материалдар да жетерлік. Кей жағдайда жастар діни ақпараттың рас-өтірігін айыра алмай, қауіпті ағымның арбауына түсуі мүмкін.
Мысалы, 17 жастағы бір қазақстандық жасөспірім жүргізілген сұхбатында «Интернет кей адамдарды діннен бездіреді, себебі онда дін – адамдарды басқару үшін ойлап табылған нәрсе деген сыңайдағы ақпарат көп. Кейбіреулер осындайға сеніп, «құл болмау үшін» діннен барынша алыстауға тырысады» деген пікір айтқан. Бұл сөздер интернеттің тек радикалдандыру ғана емес, керісінше секуляризация (діннен безіну – авт.) құралы да болып отырғанын көрсетеді. Яғни, ақпарат тасқыны бір жасты діннен суытса, басқа біреулерін адасқан ағымға жетелеуі бек мүмкін.
Дәл осы себепті сарапшылар жастардың медиасауатын арттыруды, интернеттегі діни контентті бақылауды күшейтуді ұсынады. Жастардың бәрі бірдей радикал топтарға кетіп жатқан жоқ, әрине. Көптеген жас керісінше қоғамда қабылданған дәстүрлі дінге жақындап, соның құндылықтарын жаңаша түсінуге ұмтылуда. Мысалы, елімізде жас буын арасында Құран оқу үйірмелеріне, мешіт жанындағы курстарға қатысу үрдісі байқалады. ҚМДБ жанындағы «Жастар ісі» секторы түрлі өңірде жастарға арналған ағартушылық іс-шаралар өткізеді, оның қатарында спорттық турнирлер, қайырымдылық акциялары, діни лагерьлер, т.б. жобалар бар. Бұл іс-шаралар арқылы діннің позитивті, бейбіт рухы насихатталып, экстремизмге қарсы идеологиялық иммунитет қалыптастыру көзделген. Сонымен бірге, кейбір жас әлемде танымал жаңа діни қозғалыстарға да қызығушылық танытып жүр. Оның ішінде кришнаиттер, бахаи сенімі, саентология шіркеуі сияқты ағымдар бар. Алайда мұндай топтарға баратын қазақ жастарының саны өте аз. Жалпы алғанда, қазақстандық жастардың басым бөлігі дәстүрлі ислам немесе христиан діні шеңберінде қалып, соның аясында өзіндік жол іздеуде деуге болады.
САЛА САРАПШЫЛАРЫ НЕ ДЕЙДІ?
Жастардың дінге бетбұрысы төңірегіндегі құбылысты түсіндіруде дінтанушылар, әлеуметтанушылар мен саясаттанушылардың пікірі маңызды. Сарапшылар жастар арасындағы діни тенденцияларды әр қырынан бағалайды. Бір топ маман оны құндылықтар дағдарысы мен рухани вакуумды толтыру тәсілі деп есептейді.
Мысалы, әлеуметтанушы Алия Қалеева мынадай пікір білдірді.
– Кеңестік идеология құлағаннан кейін пайда болған рухани бос кеңістікті тәуелсіздік жылдарындағы жастар түрлі жолмен толтырды. Біреулер батыстық мәдениет құндылықтарын сіңірді, енді бірі ата дәстүр мен дінге бет бұрды. Қазіргі қазақ жастарының дінге қызығуы – өз болмысын іздеудің бір көрінісі, – деді ол.
Саясаттанушы, радикализм мәселесін зерттеген белгілі маман Ерлан Қарин жастардың радикалдануын болдырмау үшін мемлекет жұмсақ күш, алдын алу әдістерін күшейту керектігін алға тартады. Ол «жасөспірімдердің террористік ұйымдарға тартылуы – жай діни мәселе емес, әлеуметтік наразылықтың көрінісі, сондықтан тек күштік әдіспен емес, жастардың мәселесін жан-жақты шешу арқылы алдын аламыз» деп жазады өз жазбаларында.
Теолог мамандар, әсіресе имамдар мен исламтанушылар, жастардың діни сауатын арттыруға көңіл бөлу қажеттігін айтады. Белгілі дінтанушы Қайрат Жолдыбайұлымен тілдескенімізде:
– Жастарға ең алдымен дұрыс ақпарат пен үлгі керек. Егер біз оларға дәстүрлі діннің шынайы құндылықтарын мейірімділік, толеранттылық, білімге ұмтылыс етіп көрсетіп, түсіндірсек, олар жалған діни ұрандарға алданбайды, – дейді. Және ол жас буын арасында «неотraditionalism» (жаңаша дәстүршілдік – авт.) тренді пайда болғанын атап өтті.
Қызылорда қалалық «Мүсірәлі ата» мешітінің бас имамы Қайырбек Отызбаевтан діни сенім жастарға қалай әсер ететінін және қоғамға деген пайдасы қалай болатынын сұрағанымызда бүй деп пікір білдірді.
– Дін адамды имандылыққа, жүректі ізгілікке, тәнімізді қоғамға жақсылық жасауға тәрбиелейді. Егер осы түсінікпен жастар дінге бет бұрып келсе, ол – қуантарлық жайт. Дұрыс сенім негізінде діни құндылықтарды ұстанса, тұлғалық болмысы қалыптасып, азаматтық жауапкершілігін сезінеді. Құдай алдындағы құлшылығымен қатар, қоғам алдындағы азаматтық жауапкершілігіне үлкен мән береді. Дін отанды сүюге, оған адалдық танытып, аянбай қызмет жасауға үндейді. Осы бір діни құндылықтар жастардың бойына сіңсе, мемлекет тұтастығы нығайып, тұрақтылығы арта түседі. Өйткені, отанды сүюдің өзі иманнан екенін біледі. Жалпы, мешіттер, ондағы дін қызметкерлері мешітке келуші жамағатқа қоғам бірлігін, мемлекеттің тұтастығы үшін жасалатын игі істерге насихат етеді. Жан-жақты білім алу, тәрбиелі азамат болу, қоғамның игі істеріне жәрдем жасау сынды құндылықтарға шақырады, – деді Қ.Тоқтықбайұлы.
Исламтанушы Асқар Сабдиннің пікірінше, жастардың соңғы жылдары дінге көптеп бет бұруының бір себебі – олардың рухани сұрақтарына қоғамнан тұщымды жауап таба алмауы. Ол елімізде тәуелсіздік алғаннан кейін діни идеология саласында белгілі бір вакуум қалыптасқанын айта келе, «еліміздегі исламдану үдерісі әлі де жүйесіз және дінге бет бұрушы жастарға ұсынар нақты идеологиялық анықтылығымыз жоқ деуге болады. Содан жастар сұрақтарына жауап алу үшін, рухани ұмтылыстарын қанағаттандыру үшін әртүрлі деструктивті жамағаттарды паналап, интернет желісіне жүгінеді» дейді теолог.
Асқар Сабдин дін мен мемлекет тепе-теңдігінің бұзылуы жастардың сенімнен гөрі сенгіштікке салынуына алып келуі мүмкін екенін ескертеді. Ол қазіргі қоғамда дінді үстірт түсініп, көрсеткіш үшін ұстанатындарды сынға алып, «бұл – діндарлық емес, діншілдік. Діншілдер өте көп, діндарлар аз. Діндар адам өз нәпсісімен күреседі, діншіл адам өзгелердің иманымен айналысады» деп ашық айтты. Яғни, шынайы иман өзіңді түзетуден басталса, сырт көзге ғана діндар көрінушілік басқа мұсылмандарды сынап-мінеуге, бөліп-жаруға ұрындырады. Мұндай терең білімсіз, тек сенгіштікпен жүрген жастар діни лидерсымақтардың ықпалына түсіп, түрлі топқа бөлініп кетуі ғажап емес.
Дегенмен, теолог жастардың діни сауатын арттыру арқылы бұл қауіптің алдын алуға болатынын айтады. «Рационализмді, сыни көзқарасты, талдауды насихаттау керек. Ақыл-ойы озық, көзі ашық, көкірегі ояу жастарымыз ешқандай теріс ағымға алданбайды» дейді Асқар Сабдин. Демек, жастарға діни біліммен қоса дүниетанымдық сыни ойлау қабілетін сіңіру – олардың аңғал сенгіштіктен сақтануының басты жолы. Сабдиннің бұл пікірі жастарды сенім арқылы біріктіру үшін ең алдымен оларды сенгіштікпен бөлінуден қорғау керектігін көрсетеді. Терең түсінікпен, ғылыми негізде дінді үйренген жас өзгелердің ықпалына ермей, өзінің сенімін ақылмен саралайтын болады. Теологтың пікірі – осы.
Ал Нұрлан имам Байжігітұлы жастардың иманға келуі мемлекеттік саясатты жүргізуде оң ықпалын тигізетінін атап өтті.
– Жастар – мемлекеттің қозғаушы күші, мемлекеттің адал дамуына қосар үлесі зор. Тек Ислам дінін ата-бабамыздан жеткен Ханафи мазһабы мен суниттік жолын ұстанса, өте дұрыс болады. Дін ұстанған ата-бабамыз сол тәртіпті бұзбай, қия кетпей, өзгелерге асылмай, заңнан асырмай, империяларды басқарған, сол ислами жолды таза ұстанған жастардың мемлекеттің дамуына, мемлекеттік саясатты жүргізуге көмегі мол деп есептеймін, – деді Н.Байжігітұлы.
«Ақиқат нұры» қоғамдық бірлестігінің төрағасы Маратбек Нұржанов жастардың бүгінгі рухани беталысына қарап, діни білімді жетілдіру бастамасын көтерді. Ол өз сөзінде:
– Қазіргі уақытта білім беру мекемелері, мемлекеттік органдар алдында қоғам үшін дәстүрлі діндердің әлеуетін көтеріп, жастарды рухани-тәрбиелікке және отансүйгіштікке тәрбиелеу туралы мәселе тұр. Сондықтан да, елімізде өзара түсіністік пен дінаралық татулықты сақтап, мемлекеттілікті нығайту үшін жас ұрпаққа дәстүрлі діндер, олардың рухани құндылықтары, дін ғұламалары еңбектері жайлы білуі керек, – деп атап өтті.
Қазіргі қоғамда жастардың дінге бетбұруы жиі байқалатынын айтып өттік. Алайда бұл бетбұрыстың мазмұны мен бағыты әркелкі – біреулер ұлттық-діни дәстүрге жақындаса, енді біреулер бейресми, тіпті радикал көзқарастарға бой ұрып жатады. Осы сауалға орай Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының Діни оңалту бөлімінің маманы, РАНТ мүшесі Ислам Маратұлынан маман ретінде осы жағдайды қалай бағалайтынын сұрап көрдік. Әрі «Жастардың діни ұстанымы дұрыс қалыптаспаса, ертеңгі рухани тұтастық пен мемлекеттілікке қауіп төнуі мүмкін деген ой мазаламай ма? Бүгінгі имамдар мен дін саласының жауапкершілігі осы тұрғыда жеткілікті деңгейде орындалып жатыр ма?» деген сауалдар аясында ойын білдік.
– Бұл – өте маңызды әрі өзекті мәселе. Қазіргі жаһандану дәуірінде жастардың имандылыққа бет бұруы – құптарлық іс. Бұл – олардың рухани ізденісінің, мән-мағына іздеудегі талпынысының көрінісі. Алайда дұрыс бағыт-бағдар болмаған жағдайда бұл ізденіс адасушылыққа әкеп соғуы да мүмкін. Расында да, имандылық жолына бет бұрудың мазмұны мен бағыты әртүрлі. Бір топ жас ата-бабадан қалған дәстүрлі исламға келіп жатса, екінші бір бөлігі интернет арқылы бейресми, тіпті шетелдік радикал топтардың идеологиясына ілесіп кетіп жатады. Бұл – бүгінгі діни ахуалдағы басты сын-қатердің бірі. Себебі интернетте кез келген адам діни уағыз айтып жүр. Олар шариғатты толық білмеуі мүмкін, тіпті кейде радикалды, жат идеологияны насихаттайтындар да табылып жатады. Қазіргі уақытта елімізде дәстүрлі ислам – ханафи мәзһабы мен матуриди сенім мектебі – жастар арасында тұрақты түрде насихатталып келеді. Бұл бағыт – Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы бекіткен ресми ұстаным. Жастардың діни білімге деген сұранысы артқан сайын, біз де сол сұранысқа сапалы әрі сенімді жауап беруге тырысып келеміз. Бүгінгі мешіттердегі жұма уағыздары, күнделікті дәрістер – барлығы осы дәстүрлі бағытқа негізделген. Имамдар жастарға дінді тек шариғат тұрғысынан ғана емес, қазақ халқының рухани мұрасымен үндестіре түсіндіреді. Дін қызметкерлері жастарға сенімді, ғылыми негізі бар, Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы мақұлдаған діни ақпаратты ұдайы насихаттап келеді. Сол арқылы жастар бұрыс бағытқа кетпейді. ҚМДБ бірнеше негізгі бағытта жүйелі түрде жұмыс істеуде. Атап айтсақ, ҚМДБ тарапынан жастардың діни сауатын арттыру және дұрыс бағыт беру мақсатында бірқатар жүйелі жұмыстар жүргізілуде. Muftyat.kz ресми сайтында және облыстық, аудандық мешіттердің сайттарында күнделікті мақалалар, пәтуалар, бейнематериалдар жарияланып отыр. Сонымен қатар, дін қызметкерлері YouTube, TikTok, Instagram платформаларында жастарға түсінікті тілмен ақпарат таратып, онлайн кеңістікте белсенділік танытуда. Барлық өңірдегі мешіттер жанында тегін діни сауат ашу курстары ұйымдастырылған, оған кез келген жас немесе ересек адам барып, арнайы рұқсаты бар имамдардан сабақ ала алады. ҚМДБ-ның Жастар ісі секторы республика көлемінде кездесулер, семинарлар, форумдар өткізіп, дәстүрлі Ислам құндылықтарын заманауи тілмен насихаттауға күш салып келеді. Бүгінгі жастар ақпаратты көбіне TikTok пен Instagram-нан алатындықтан, дін қызметкерлері де сол кеңістікке шығып, бейнеформаттағы уағыздар мен түсіндірмелерді тарату арқылы интернеттегі сенімді діни контентті арттыруға ден қойып отыр.
Дін қызметкерлерінің қоғам алдындағы негізгі жұмыстарының бірі – халықты жат ағымның ықпалынан сақтандыру, осы бағытта мейлінше ақпараттық-насихаттық және түсіндіру жұмыстарын жүргізу. Бұл мәселені дер кезінде ескерген Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының Төрағасы, Бас мүфти Наурызбай қажы Тағанұлы 2020 жылы Діни басқармадан арнайы Діни оңалту бөлімін ашып, аталған бөлім жұмысына серпін беріп келеді.
Бүгінде Бас мүфти бастаған Ғұламалар кеңесінің мүшелері, елімізге танымал ұстаздар, имамдар мен ғалымдар аймақтарда кешенді кездесулер өткізіп, жат ағымның жетегінде кеткен азаматтармен жеке сұхбаттасып, нәтижелі жұмыс істеуде. Тіпті, бас бостандығынан айырылған радикалды азамат-азаматшалармен де жеке кездесулер өткізуде. Аллаға шүкір, кешенді кездесулердің нәтижесінде бірнеше азамат-азаматша радикалды діни райынан қайтып, төл мәзһабымызға оралуда.
Жат ағымның арбауына іліккен кейбір жастың күнделікті өмірінде кездесетін жайттар мыналар: әке мен баланың діни ұстаным мен көзқарас мәселесінде бірін-бірі түсінісе алмауы, дүниеге, өмір тіршілігіне, салт-дәстүрге қатысты қасаң көзқарастың пайда болуы, қоғамдық тәртіпке бағынбау, ағайын-туыспен араласпау, заманауи білімге қырын қарау, мемлекеттік рәміздерге құрмет танытпау, т.б.
Асылында дін, имандылық жолына түскен кез келген адам өз ортасына көркем мінезімен, әдебімен әсер етіп, жақсы істерде белсенді болуы керек. Мәселен, Алланы бір, Пайғамбарды (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) хақ деп білген мұсылман баласы ата-анаға деген құрметін екі есе арттырып, ата-бабамыздан сан ғасырдан бері жалғасып келе жатқан салт-дәстүрді ардақтап, жан-жақты білім алып, ағайынмен жақыннан араласып, олардың жағдайынан көбірек хабардар болып, өз айналасында «жақсы адам, мейірімді жан, отаншыл, көпшіл азамат» деген атқа лайық болуы тиіс.
Шын мәнінде, мұсылман баласы көркем мінезді болуы тиіс. Біздің бабаларымыз «мұсылманның мінезі жібектей болуы керек» деген сөзді босқа айтпаса керек. Бұл ретте айтқымыз келген нәрсе, мұсылманның мінезінен жақсылықтың лебі есіп тұруы керек. Өкініштісі сол, жат ағымның жетегінде жүрген кейбір азамат пен азаматшалар діни радикалды көзқарастарымен, іс-әрекеттерімен қоғамда діни құндылықтарға қатысты жағымсыз пікір қалыптастырып жатқанын көріп жатырмыз.
Қорыта келе айтқымыз келетіні, әр істе көркем жолды ұстанған абзал, мұсылман деген атқа лайық өмір сүрсек абзал болмақ. Бізді сәби кезімізден бағып-қағып, әлпештеп өсірген ата-анамызға, туыс-бауырымызға, көрші-қолаңға, айналамыздағы жақын адамдарға жат болмайық, керісінше, оларға ең жақын адам болайық. Олардың сенім артқан ең жақын, арқа сүйеген азаматы болайық дегім келеді. Алла Тағала жастарымыздың жүрегіне иман, көкірегіне парасат пен даналық нәсіп етсін! Елімізді алауыздықтан, дін атын жамылған бүлікшіл идеологиядан, сырттан келетін адасушылықтан аман етіп, бірлігімізді баянды, тұтастығымызды тұғырлы еткей! – деп пікір білдірді ҚМДБ өкілі.
ЕЛІМІЗДЕ МЫҢНАН АСТАМ АЗАМАТ ТЕРРОРИЗМ АЙЫБЫМЕН СОТТАЛҒАН
Ел басшылығы зайырлылық принципін ұстана отырып, халықтың діни сенімін құрметтеу саясатын жүргізеді. 1995 жылғы Конституцияда Қазақстан өзін зайырлы мемлекет деп жариялады, яғни мемлекеттік саясат діннен бөлек жүргізіледі, бірақ азаматтардың дін ұстану бостандығы қамтамасыз етіледі. Бұл теңгерімді модель бүгінгі күні Орталық Азиядағы салыстырмалы тұрақты діни ахуалдың негізі болып тұр. Қоғамдық тұрақтылық тұрғысынан Қазақстан көпұлтты, көпконфессиялы мемлекет ретінде конфессияаралық татулықты басты құндылық санайды. Елде 18 түрлі конфессиядан тұратын 3700-ден астам діни бірлестік ресми тіркелген. Діндер диалогын дамыту мақсатында Астанада әр үш жыл сайын Әлемдік және дәстүрлі дін лидерлерінің съезі өткізіліп келеді. Осындай іс-шаралар Қазақстанды халықаралық аренада бейбітшілік пен толеранттылық алаңы ретінде танытады. Ішкі тұрақтылық үшін де діндер арасындағы келісім өте маңызды. Мұсылман, православ, католик, протестант қауымдары түрлі этносты топтастырып, ел ішінде өзара түсіністік қалыптастыруға үлес қосуда. Дегенмен, дін саласындағы кейбір түйткіл қоғамда талас тудыруда. Соның бірі – мектепте хиджаб кию мәселесі. Қазақстан билігі мектептерде оқушы қыздардың орамал тағуына тыйым салған. 2023 жылы бұл тыйымды растап, білім ошақтарында кез келген діни ерекшелік белгісін қолдануға рұқсат жоқ екенін тағы мәлімдеді. Мұндай шешім зайырлылық принципін сақтау үшін қабылданғанымен, діндар ата-аналардың бір бөлігінің қарсылығын туғызды. Сарапшылар бұл мәселені қоғамдық диалог арқылы шешуге шақырып отыр, бір жағынан мемлекеттік мектептің бейтараптығы, екінші жағынан азаматтың діни сенім бостандығы тепе-тең сақталуы тиіс деп есептейді.
Діннің теріс мақсатта пайдаланылуы қоғамдық тұрақтылыққа үлкен қатер екені даусыз. Қазақстанда соңғы жылдары радикалдық топтардың теракт ұйымдастыру талпыныстары бірнеше рет әшкереленді. 2016 жылы Ақтөбе және Алматы қалаларында дін атын жамылған экстремистер қанды оқиғалар жасағаны белгілі. Мемлекет мұндай қауіптерге қатал жауап беріп, экстремизм мен терроризмге қарсы күрес бағдарламаларын қабылдады. Жастар бұл бағдарламалардың нысаналы аудиториясының бірі саналады. Мәселен, 2018-2022 жылдарға арналған діни экстремизмнің алдын алу мемлекеттік бағдарламасында жастардың интернеттегі медиакеңістігін қауіпсіздендіру, оқу орындарында тәрбие жұмысын күшейту шаралары көзделді. ҰҚК деректері бойынша 2011-2021 жылдар аралығында Қазақстанда мыңнан астам азамат діни экстремизм және терроризм айыбымен сотталған, олардың елеулі бөлігін 18-30 жас аралығындағы жастар құраған. Бұл сандар діни тұрақтылықтың мемлекет қауіпсіздігіне тіке әсер ететінін көрсетеді. Сонымен қатар, дін оң тұрғыдан қоғам дамуына серпін бере алады. Егер жастар діннің имандылық, еңбексүйгіштік, адамгершілік қағидаларын қабылдап, күнделікті өмірде ұстанса, ол қоғамда тәртіп пен жауапкершілікті нығайтады.
ТҮЙІН. Жастар дінді ұстануда өз шекарасынан асырмауы керек. Ал шекара діншілдікпен шептелген. Ата-бабамыз мұны шектен тыс қабылдаған дәріге теңейді. Орнымен тұтынсаң, жазыласың, шектен тыс тұтынсаң, ажалың содан болады. Бұл – тек мысал. Бірақ мысалдар өмірде шындыққа айналып жатады…
Ердәулет ҚАЛИЕВ,
журналист
Коллаж: Е.Қалиев
Тақырыпқа тұздық
Бекзат ҚАПБАРОВ:
Осы мәселелер төңірегінде Қызылорда облысының дін істері басқармасының «Дін мәселелерін зерттеу орталығы» КММ директоры Бекзат Қапбаровпен тілдесіп, бір-екі сауалға жауап алған едік.
– Қазіргі кезде жастар арасында діни сенімге бет бұру «тренді» байқалады. Алайда дінді кейбіреулері терең қабылдап жатса, басқалары тек сыртқы қалып ретінде ұстануы мүмкін. Осындай жағдайда жастардың үстірт илануы қоғамның бірлігіне, мемлекеттік саясаттың орындалуына және ішкі тұрақтылыққа қандай ықпал етеді деп ойлайсыз? Бұл үрдіс мемлекеттіліктің сол тірегіне айнала ала ма, әлде оны әлсірете ме?
– Қазақтың ұлы ақын, ойшылы Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармаларында барша адамзат баласы ертелі-кеш өзіне мынадай үш сұрақ қоятындығын айтып кеткен: «Келдім қайдан? Нетсем пайдам? Өлгеннен соң не болам?». Бұл сауалдардың мазмұны бізге рухани ізденістің бар екендігін, адам баласының қайдан, қалай және не үшін жаратылғандығына деген қызығушылықтың орны үлкен екендігін айтуда. Дінге қызығушылық, дінге бет бұру және Құдайды іздеу секілді феномендер – қай кезде болмасын бар құбылыс. Бұл адам бойында жаратылысынан бар ізденіс екендігі ғылыми дәлелденген. Ал осы бір дінге деген бетбұрушылық әр адамның өз өмір тәжірибесіне, толғаулы тағдырына қарай түрліше жаста көрініс табады. Дегенмен, зерттеулерге сүйенсек, қоғамда діндарлыққа бет бұрған азаматтардың көпшілік үлесі 40 жастан асқан тұлғалық дамуы толық қалыптасқан адамдар екендігі белгілі болған. Дегенмен де, сіздің сауалыңызда айтылғандай жастардың дінге қызығушылық танытуы да – қоғамда бар көрініс. Жастардың дінге бет бұруының басты себептері мынадай:
– әлеуметтік желідегі діни ақпараттарға қызығушылық;
– отбасынан қолдау көрмеу немесе қолайсыз оқиғалар;
– рухани ізденіс.
Жоғарыда аталған себептер жастардың дінге келуінің негізгі көп таралған жолы саналады. Қандай қызығушылық немесе мұқтаждық себебінен адамның дінге келгендігін білу арқылы, оның діндарлық деңгейін де тез анықтауға болады. Сарапшылардың анықтауы бойынша жастар арасында 3 түрлі дін ұстанушылық бар:
– саналы түрде ұстанушылар;
– өз таңдаулары бойынша, өзіне ыңғайлы тұстарын ұстанушылар;
– мода ретінде ұстанушылар.
Бұл діндарлықтың 3 түрін айшықтап өтетін болсақ, діни қызығушылығы әлеуметтік желілер арқылы оянған жастар көбіне дінді моданың бір түрі ретінде қабылдайды. Біздің зерттеулерімізге сәйкес, бұндай діндарлықтың көбіне ғұмыры қысқа болып жатады.
Отбасынан қолдау көрмеу немесе өміріндегі қолайсыз оқиғалардың есебінен дінге келген азаматтар өз мұқтаждықтарын дін арқылы толықтырып, өзіне қажетті тұстарын қажетті кездерде ұстанып жатады. Бұл діндарлықтың ғұмыры ұстанушы адамның өмірлік ұстанымдарына тікелей қатысты болады.
Ішкі жан дүниесі, рухани ізденістерінің нәтижесінде дінге қызығушылық танытқан жастардың көп жағдайда дінді саналы түрде қабылдайтындығы байқалған.
Негізінде, дін – Құдай тарапынан проблемаларды шешу үшін жіберілген институт. Дегенмен, оны өз мақсаттарына жету үшін қолжаулық ретінде пайдаланатын мүдделі топтардың бар екендігі де жасырын емес. Жоғарыда айтылып өткен жастардың дінге бет бұруы мақсатты топтардың қатарын жастармен толықтыруына жағдай жасайды. Ал жастар қай қоғамда, қай ғасырда болмасын орасан күш саналады. Жастарымыздың санасын улап, өзгелер өз мақсаттарында пайдалануын болдырмау – баршамызға ортақ міндет. Сондықтан, біздің орталығымыз қоғамдағы діни ахуалға ұдайы мониторинг жасап, осал тұстар анықталып отырады. Сәйкесінше, анықталған осал тұстарға қажетті профилактикалық кездесулер жүргізіледі. Жастармен жұмыс – күн тәртібіндегі өзекті мәселе. Бүгінде қажеттілігіне қарай жалпы және жеке шаралар жүргізу арқылы, дінге қызғушылық танытқан азаматтарымызға дұрыс бағыт беріп отырмыз. Бастысы, әр адам өзінің не нәрсеге сеніп жүргендігіне жан-жақты көз жеткізіп қана сенуі қажет. Бұл – басты қағида.
– Қызылорда облысында дінге бет бұру үрдісі қандай сипатта байқалып тұр? Бұл өңірде жастардың діни санасы – рухани ізденіс пе, әлде бетбұрыс тек нышандық форма ма? Сонымен қатар, аймақта бұл үрдістің мемлекеттік саясатты жүргізуге және өңірлік бірлікке тигізер ықпалы қандай деп бағалайсыз?
– Біріншіден, жалпы облыс көлемінде діни ахуал тұрақты. Бұны айта кетуіміз керек. Екіншіден, мемлекеттің дін саласындағы саясатын жүзеге асыру, ұлттық құндылықтарды дәріптеу, зайырлы ел түсінігін насихаттау және азаматтық қоғам принциптерін халық арасында кеңінен жаю – бұл біздің мақсатымыз. Бұл мақсаттарда жоспарға сәйкес жұмыстар тоқтаусыз өз деңгейінде жүргізілуде. Діни ахуалдың тұрақты деп бағалануы да атқарылып жатқан шаралардың жемісті болуының белгісі деп білеміз.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, рухани ізденіс кімді болсын алаңдатпай қоймайды. Сауалнамалар мен зерттеулер нәтижесінде байқағанымыз, өңір азаматтарының діни сұранысы қалыпты деңгейде. Бұл жерде ажырата білуіміз керек фактор, бастысы қандай діни түсінік пен тәжірибеге қызығушылық танытып отырғандығын айшықтап алуымыз қажет. Бүгінгі күні қоғамдағы басты дискурс болып тұрған – дін мен дәстүр сабақтастығы. Кейбір азаматтар діншілдікке бой алдырып, дәстүрді мансұқтап жатса, біреулер керісінше айтып жүр. Бұл азаматтардың дінге қатынасын, оны түсіну деңгейін көрсетеді. Дұрыс жауабы дін мен дәстүр бір-бірін толықтырып отырушы, ұлттық кодтың негізгі тірегі болып саналады. Дінді географиялық, климаттық жағдайларына сәйкес әр өңірдің өзіндік түсіну, қабылдау және ұстануында ерекшеліктері болатындығы белгілі. Қызылорда жері – қазақылықтың тамыры тереңге жайылып, діңгегі берік орнаған жер. Сәйкесінше, тұрғындарының да санасы ұлттық құндылықтан нәр алып, иммунитетке бай болуы заңдылық. Облыс тұрғындарынан алынған сауалнама нәтижесі де осы сөзімізді қуаттай түседі. Респонденттердің 98 пайызы «Дін мен дәстүрдің қайсысын ұстанасыз?» деген сауалға, «екеуі бір-біріне қайшылық танытпайды, бір-бірін толықтырып отырады» деп жауап берген. Бұл жауап өңірімізде рухани ізденіс біржақты еместігін және одан төнер қауіптің жоқ екендігін білдіреді.
Жазып алған
Е.СӘРСЕНҰЛЫ
Дұрыс айтылған. Қазіргі кезде дінді модаға айналдыру көбейіп тұр. Қоғамда діни мәселеде маманнан емес, өздігінен іздену басым болып отыр. Бұл қауіпті болуы мүмкін.