Бүгінгінің болмысы
Азаматхан Әміртаев, экологиялық альянс «Байтақ-Болашақ» республикалық қоғамдық бірлестіктің төрағасы:
«Мен – саясаткермін, экология – хоббиім»
– Азаматхан Сайлауұлы, сіз кімсіз: эколог, саясаткер, экономист, кәсіпкер, қоғам белсендісі?
– Менің нақты саясатпен айналысу амбициям бұрыннан бар. Негізгі мақсат – партия құруға талпынысымыз, кезінде президент сайлауына қатыстық, өз кандидатымызды ұсындық. Одан кейін «Жасылдар» партиясын құру идеясымен келе жатырмыз. Бүгінгі күні республикалық қоғамдық бірлестік ретінде тіркеуден өттік, ал партияны тіркеу жұмыстарын осы күзде іске асырсақ деген ойымыз бар. Біз бәріне дайынбыз, мүмкіндігіміз мол.
Енді сіздің сауалыңызға келсем, негізі мен – саясаткермін. Өйткені саясатпен айналысып келемін, өзіндік ұстанымым бар, мемлекетімізді қалай дамытудың нақты жолдарын, тетіктерін білемін. Біз тек ғана саясатты емес, экономиканы, халықаралық саясатты түсіндік, Қазақстанның ішінде белсенді топтарымыз, барлық жерде жұмыс істей алатын іскер адамдарымыз, шетелде байланыстарымыз бар. Қазақ еліне барынша еңбек етіп, күш салып, елімізді қай жағынан да көтеруге, болашақ ұрпаққа мықты мемлекет қалдыруға мүмкіндігіміз бар. Сондықтан өзімді саясаткермін деп айтуыма толық негіз бар. Ал экология – менің хоббиім, табиғатты, қоршаған ортаны қорғасам деген идеологиялық платформамыз, саяси технологиямыз айқын. Сонымен қатар, өзім Алматы қаласында Жәутіков атындағы республикалық физика-математика мектебін бітірдім, физик-математикпін, осы пәндерден халықаралық олимпиада жеңімпазы болдым. Институтты инженер-электротехник, компьютерлендіру мамандығы бойынша бітіріп, көп жылдар осы компьютерлендіру саласында электрондық статистика, электрондық қызмет, электрондық үкімет, т.б. жобаларды жасауға қатыстым. Бүгінде бұл жобалар өзінің нәтижесін берді, сондай-ақ, ірі компанияларға инвестиция, экология, бизнес жобалары бойынша кеңестер беремін. Мұның бәрі – менің хоббиім, ал өмірдегі нақты айналысатын миссиям – саясат. Елімізді қиын-қыстау кезеңнен алып шығатын, жаңа саяси технология, реформаларды ұсынып, бұқараны біріктіріп, халыққа қызмет ету – арманым, болашаққа қойған мақсатым.
– Кейінгі кезде тым белсенді көрініп жүрсіз. БАҚ-қа жиі сұхбат беріп, әлеуметтік желілерде пікір айтып дегенім ғой. Бұл нені білдіреді?
– Әрине, дұрыс байқап жүрсіз. Соңғы кезде тым белсенді болуымның негізгі себептерінің бірі – жанайқай, қоғамдағы әділетсіздікті, түрлі жағдайды көріп, үнсіз қарап отыра алмаймын. Біздегі қандай сала болмасын, кәсіпкерлікті дамыту бағытын алыңыз, сот, банк жүйесі дейсіз бе, медицина, білім беру, әлеуметтік салалардағы мәселелерді, бейжайлықты көріп тұрып, өз пікірімді тежеп қала алмаймын. Халықтың мұң-мұқтажын, уәжін билікке жеткізуге тырысамын, бірақ оны тыңдап жатқан олар жоқ. Шынын айтқанда, бүгінгі билік соқыр және керең, көрмейді, естімейді. Қоғам мен биліктің арасында байланыс жоқ болған кезде, ол мемлекеттің құрып кету алдында тұрғанын көрсетеді. Ертеңгі қауіпсіздігімізді ойлап, елімізді жоғалтып алып жатсақ, келешек ұрпақтың алдында қалай қараймыз? Қай саланы алып қараңыз, мысалы, 80/20 деген түсінік бар, мемлекеттік бағдарламалар, тәуір идеялардың 20 проценті ғана іске асады, пайдалы әсер коэффициентінің 80 проценті ауаға кетеді. Бұл – мемлекеттік басқару жүйесіне тиімділігі аз деген сөз. Елімізді жемқорлық жайлап кетті, оның себебі де бар. Егер бір ғана партия мемлекетте үстемдік ететін болса, ол елде жемқорлық пен экономикалық құлдырау болады деген әлемдік сараптама бар. Қоғамда көптеген әлеуметтік мәселелер шешілмей жатыр, жастарымыз өз болашағына сенімсіз, ертең не болатынын білмейді. Осының бәрін көріп отырып, әрине, шырылдаймыз, айтамыз, алайда бізді естіп жатқан ешкім жоқ. Оның үстіне биліктің арнайы жүрген «артистері» көп, олар халықтың көңілін өзіне бұрып, ойын өзгертеді, нәтижесінде елдің, халықтың болашағын ойлап жүрген белсенділер тасада қалады.
– Сіз «Байтақ-Болашақ» ұйымының басшысысыз, бұл құрылымның мақсат-міндеті қандай? Тірегіңіз не қолдаушыңыз кім?
– «Байтақ-Болашақ» ұйымы 2016 жылы құрылды. Экология, қоршаған ортаны қорғау мәселесін басты ұстанымы етті. Негізі біз мұнайлы, газды мемлекетпіз ғой, «қара алтынды» шетелге сатып, сол арқылы ақша тауып отырмыз. Сол мұнайдың кесірінен көптеген мәселелер туындады, Каспийден айырылғалы тұрмыз, Ақтөбе облысында «Көкжиде» жерасты таза суы, т.б. өңірлерде экологиялық зардабын шегіп жатырмыз. Сонымен бірге Қытайдан келетін Іле мен Ертіс өзендеріндегі су көлемі 1,5 есе азайып кетті, жыл сайын төмен түсіп келеді. Жақын болашақта сол екі өзенге қауіп төніп тұр, Ілені жоғалтсақ, Балқаштан айырыламыз. Бүгінде Ертіс өзенінің Семей бөлігі апат алдында тұр. Егер ондағы бөгет жарылатын болса, қоқыс полигондарымен түгел өзенді бүлдіруі мүмкін. Ал, енді жануарлар дүниесін айтсақ, мысалы, түз тағысы – қасқыр солтүстік аймақта азайып кетті. Бүгінгі күні заңсыз аң аулаудың, т.б. кесірінен қаншама жан-жануарлар әлемінен айырылып отырмыз. Енді табиғи мәселеге байланысты әлем климаттың өзгеруіне қатты көңіл бөліп отыр. Қазір парникті газдың көп бөлінуінен әлемдік температура жылынып келеді, соның әсерінен мұзды мұхиттың еріп жатқанын білесіз. Салдарынан теңіздің көлемі ұлғайып, көп аралдар суға батып жатыр. Бұл сұмдық жағдай алда Қазақстанға да әсер етуі, халық тұтынатын ауызсу тапшы болуы мүмкін. Осындай экологиялық зардаптың әсерінен Алматы қаласы жер сілкінісі апаты алдында тұр. Осы сынды үлкен апаттардың алдын алу үшін экологиялық партия, экологиялық қозғалыс міндетті түрде керек. Бізде геосаясатта экологиялық мәселе алдыңғы орында тұр. Мысалы, Қырғызстан мен Ресеймен су мәселесі, Иран, т.б. басқа елдермен Каспий теңізінің шекарасы, Қытаймен Іле және Ертіс өзендері мәселесі, міне, осының бәрінің геосаясатта үлкен маңызды орны бар. Сондықтан да экологиялық қозғалыс Қазақстанда мықты болуы керек.
Ал, тірегіңіз кім дегенге келсек, мен өзіме сенемін, өйткені осы күнге дейін жинаған бай өмірлік тәжірибем бар. Әрине, «жалғыздың үні, жаяудың шаңы шықпайды». Менің жанымда экологиялық мәселемен айналысатын жақтастарым, командам бар. Альянстың негізгі қолдаушысы, көшбасшысы – «Невада-Семей» қозғалысын құрған белгілі тұлға Олжас Сүлейменов. Сонымен бірге, Амангелді Айталы, Төрегелді Шарманов, Ирак Елекеев, Сабыр Қасымов сынды танымал қоғам қайраткерлерінің басын біріктірген Ақсақалдар кеңесі жұмыс істейді. Балташ Тұрсымбаев, Еркін Рақышев, Нұрлыбек Қуанов, Қайрат Нұрханов бастаған белсенді аға буын мен жастар бар. Бұл – үлкен күш.
– Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің мүшесі болдыңыз. Осында жүріп бұқараның сөзін қаншалықты сөйлей алдыңыз? Ал, кеңестен неге кеттіңіз?
– Иә, кезінде президенттің шақыруымен Ұлттық қоғамдық кеңестің мүшесі болдым. Кеңес құрамына келудегі негізгі мақсатым қалай да халықтың уәжін билікке жеткізу болды. Бұл жерде менің ең басты айтқан мәселем утилизациямен айналысатын «Оператор РОП» ЖШС-нің миллиардтаған доллар жинап, оны шетелдіктерге басқартып қойып (бұл ұйымды украиналық азаматша басқарып отырды, коммерциялық директоры белоруссиялық азамат болды), көлемді қаражаттың талан-таражға түскенін мемлекет басшысына жеткіздім. Қазақстандық компаниялардың қаншалықты банкротқа ұшырап, жоғалып кетіп жатқаны туралы да айттым. Бірақ сол кезде біздің әртүрлі компаниялардан тиын-тебен тауып отырған «қолбала» қоғамдық ұйымдар маған «бір компанияға лоббилік етті, соның сөзін сөйледі» деп жала жапты. Қанша қаралағанымен, арым таза, «тексеріңдер, менің ешкіммен байланысым жоқ, халықтың базынасын, компаниялардың проблемасын президентке жеткіздім» дедім. Кейіннен президент бұл мәселені қолға алып, ұйымның басшысы өзгерді. Сонымен бірге әлгі утилизациялық төлемнен жиналатын қаржыдан қайта өңдеуге 10 процент емес, одан да көп жұмсалатындай тетік жасалынды. Бірақ «қара жәшік» әлі де түсініксіз, қазіргі басшылардың жұмыстары да дүдәмал, оны құзырлы орындар тексеруі керек. Шыны керек, олардың ұрлықтарын қаншалықты тексереді, белгісіз. Одан кейін Алматыда ұшақ құлаған кезде мемлекет басшысына «премьер-министр орнынан кетуі, үкімет мүшелері өзгеруі керек» дегендей ұсыныс білдірдім. Облыс әкімдерінің берекесіз істері, «Жергілікті басқару жүйесі» Заңы керек екені, жергілікті мәслихат депутаттарының, қоғамдық ұйымдардың белсенділігін арттыру, әкімдердің олармен санасып жұмыс істеуі туралы да айттым. Осы сияқты халықтың уәжін, назын барынша жеткізуге тырыстым. Мәселен, Меркі қант зауытынан фермелердің қаржысын уақытылы алып бердім, олар митинг өткізді, проблема болды. Атырау мұнай өңдеу зауытының экологиялық мәселесін тексеруге бардым, Жайық, Ертіс өзендерінің проблемасы бойынша мәселе көтердім. Кейіннен ротация дегенді алға тартып, кеңес құрамынан шығарды. Бірақ, негізінде онда өз мақсатым болды, беделімді, абыройымды, бет-бейнемді жоғалтпауым керек. Жылы жерге кіріп алып, одан шықпай отыру менің өмірлік позициям емес. Мен халықтың сөзін сөйлеймін, халық үшін қызмет етемін, өз халқымды ешуақытта сатпаймын. Бұл, әрине, қорқынышты нәрсе, алайда мен бардым, президентке сөзімді жеткіздім.
«Лоббилер министрге жұмыс істетпей отыр»
– Бір сұхбатыңызда «Қазақстанға жаңа экономикалық саясат қажет. Біз жаңа бағдарлама әзірлеп жатырмыз» дегенді айттыңыз. Еліміздің қазіргі экономикалық жағдайына қандай баға бересіз?
– Қазақстанда экономикалық дағдарыс жүріп жатыр. Ең бастысы, қиын-қыстау кезде үкімет мүшелері, мемлекеттік қызметкерлер, әкімдер жағдайды шынайы, әділ айтпайды, бәрін жасырады. Өтірік ақпарат, өтірік статистика беріледі. Егер статистика дұрыс болмайтын болса, онда саясаттың, экономикалық реформаның өзі дұрыс емес. Мысалы, көрінген бағдарламаны алыңыз, ол 20 процентке ғана орындалады, қалғаны далаға кетеді. Қай саланы алмаңыз, бәрінде осы жағдай. Сондықтан «Байтақ-Болашақ» экологиялық альянсы, «Жасылдар» партиясы жаңа экономикалық саясатты ұсындық. Бұл бағытта жұмыс істедік, өз зерттеуімізді жүргізіп, экономикалық дағдарысқа қарсы арнайы бағдарламамыз дайын тұр. Бірақ бұл ақпаратымызды ешкіммен бөліскен жоқпыз, өзімізде тұр, оның негізгі бөліктерін ғана жеткіздім. Негізгі мақсат – экономикада «қара алтын» дейміз ғой, мұнай мен газдың орнын басатын салаға көп көңіл бөлу. Экономикамыздың негізгі локомотиві болатын үш-төрт саланы көтеру жайында аталмыш бағдарлама жасалынды. Елімізде экономикалық жағдай өте мүшкіл. Өйткені әлемде мұнай бағасы төмен түсіп жатыр, бүгінгі күні экономика турбалентті, бюджетте дефицит бар. Оның үстіне тағы да жүздеген бюджеттік бағдарламаға бөлінген триллиондаған қаржы далаға кетіп жатыр. Сол себепті осындай жағдайға жетіп отырмыз. Сондықтан біз экономикалық дағдарысқа қарсы бағдарламамызды жасап, дайындап қойдық.
– Экологиялық мәселелерді жиі көтеріп жүрсіз. Бұл саяси ұпай жинау емес пе?
– Біз адамбыз ғой, осы өмірді сүргеннен кейін әрқайсысымыздың өз миссиямыз бар. Бұл – шындық. Ұрпағымыз өсіп келеді, айналамызға қараймыз. Бүгінгі күнде өмір сүріп жатырмыз. «Ертеңгі күніміз не болады? Болашағымыз қандай болады? Балаларымыз қалай өмір сүреді?» дегенде, денемізге салқын су құйып жібергендей сезім, діріл пайда болады. Расында да, болашағымыз бұлыңғыр. Қазақстанда ғана емес, әлем елдері болашақ үшін қатты уайым жеуде. Алда қалай болады? Адам саны өсіп келеді, жаңа әлемде тойымсыз олигархтар табиғи ресурстарды жеп, ысырапсыз алып жатқанын ешкім бақылай алмайды. Бұл нарықтық экономика, тағы басқа дейміз, соған байланысты дамып жатқан дүние. Демек, бұл жерде шектеу міндетті түрде болуы керек, осы салада 2016 жылы париждік келісімге қол қойылды. Мұнда әлем бойынша парникті газды төмендету сөз болды. Оған Қазақстан да ратификация жасады, бірақ біздің ел ол жағынан әлі дайын емес.
Экология деген – саясат. Ол – тек ғана мемлекеттік емес, геосаясат, әлемдік саясат. Сондықтан саясатқа қадам басу үшін бірінші өзіңнің платформаңды анықтап алуың керек. Сол арқылы өз ойыңды қалыптастырып, мүдделес адамдарды біріктіре отырып, үлкен жетістікке жету үшін саясатта жеңіске жету керек. Енді біз де экологиялық саясатты ұстанғаннан кейін Еуропа, Германия, Түркия сияқты елдердің әлемдік экологиялық саясатымен байланыстамыз. Тек Қазақстанда ғана емес, әлемде мүдделес экологтарымыз бар. Қалай да болсын, экологияны шын жүрегімізбен, шын ниетімізбен, ішкі дүниемізбен түсініп, екінші жағынан, экологиямен айналысып жатқан қиын жағдайымыз бар, үшіншіден, расымен де саяси тұрғыда өзімізді күшейту үшін де керек бағыт, платформа екенін бағамдап отырмыз.
– Жалпы, еліміздегі экология шиеленісіп бара жатыр дейміз. Ал осы біздің экологиялық ұйымдар не тындырып жүр?
– Жасыратыны жоқ, Қазақстандағы экологиялық мәселе өте қиын жағдайда тұр. Экономикалық жағынан, әлеуметтік жағынан алып қарасақ, экологияны ойлап жатқан ешкім жоқ. Әрине, белгілі бір экологтарымыз бар, қоғамдық ұйымдар бар, олар барынша әрекет етіп жүр. Бірақ олардың дауысын кім естиді? Ешкім тыңдап жатқан жоқ. Ақшасы бар экологтарымыз мүмкіндігінше үнін жеткізіп жатыр. Мысалы, Ажар Жандосова сынды беделді адамдардың арқасында Алматыдағы «Көкжайлауды» қорғап қалды, оған біз де қатыстық. Ал басқалар естіп жатыр ма? Жоқ! Сондықтан экологияның саяси орны болмаса, ол тапталады, құриды. Сол себепті біз партиямызды тіркей алмағандықтан, экологиямызды қорғай алмай отырмыз. Сол экологиялық ұйымдардың басын біріктіретін міндетті түрде Қазақстанға экологиялық партия керек. Бізде экология министрлігі бар, алайда парламент депутаттары, олигархтардың лоббилері министрге жұмыс істетпей отыр. Ал қоғамдық ұйым партия болатын болса, ол ешнәрсеге қарамайды. Өйткені ол – қоғамдық ұйым, саясатта орны бар, нақты талап ете алар еді. Мына Ресей, Өзбекстан сынды көршілес елдерде экологиялық партия бар. Демек, біздің қоғамға жасылдар партиясы керек.
– Мұндай партия құрамын деп едіңіз, не болды? Бізде партия құрғысы келетіндерді биліктің жобасына телитіндер бар. Сауалымның астарын түсінген шығарсыз?
– Әрине, Қазақстанда қоршаған ортаны қорғап, әлеуметтік мәселелерді шешіп, экономикалық дамуға серпін беретін, өзіндік саяси орны болатын жасылдар партиясы керек. Бұл партияның бір ерекшелігі, билікпен жұмыс істей алатын, позициясы бар, өзінің өкілеттері арқылы парламентте, тиісті орындарда экологиялық заңнамаға, басқа да мәселелерге араласып, экологияны қорғауды көздейді. Бүгінгі күні экономикамыздың негізі мұнай мен газ болғандықтан, экологтардан біздегі олигархтар, экономистер «бюджетіміз кесіліп қалады, мұнай саласын қысқартады» деп қорқады. Сондықтан «Жасылдар» партиясы ешуақытта биліктің жобасы болған емес, олай деп ойлау дұрыс емес. Біздікі – саясатта левоцентристік ұстаным, не себепті биліктің жобасы деп айтуы мүмкін, өйткені бізде сыртта жүрген, іштегі болсын, «қолдан жасалған» билікпен жұмыс істейтін «оппозициялық» қоғамдық белсенділер көп. Оларды халықты алдау үшін билік пайдаланады. Олар да «билік кетуі керек, бізге жаңа билік керек» деген «қадамды» ұсынады. Осылай деді ме, олар сол ұстанымда қалуы керек ғой, ал бізде қалай, осы позицияда болады да, ертеңіне биліктің арасында жүреді. Ол дұрыс емес, басынан бәрі нақты анықталуы керек. Саясаттануда бәрі біледі, біз – экологтармыз, біз ешуақытта қарулы көтеріліске шақырмаймыз, бар биліктің тиімділігін күшейтіп, экологияны қорғай отырып, көзқарасымыз арқылы саясатты дұрыстайтын өзіндік ұстанымымыз бар. Бұл – әлемдік позиция, өркениетті елдерде жақсы дамыған. Еуропада, Америкада жасылдар партиясы өте мықты. Біз де соны ұстанамыз, шындықты айтамыз, біреудің айтқанымен жүрмейміз.
– Партиялық праймериз дегеніміз не? Бұл бізге керек пе?
– Партиялық праймериз деген демократиялық, партиялық мүдделілікті ұстанған, экономикасы жоғары дамыған елдерге керек. Ал экономикасы төмен, барлық саласын жемқорлық жайлаған, бір ғана партиясы үстемдікке ие, қалғандарының бәрі «құйыршық» партиясы бар бізге партиялық праймериз деген ешуақытта жүрмейді. Олардың бәрі биліктің позициясын ұстап қалуды қолдайды. Сондықтан өз басым партиялық праймериз дегенге сенбеймін, ол өтірік нәрсе. Бізге жаңа, халықтық партиялар керек. Партия ашамын дегендерге мүмкіндік беру керек, халықтың басын біріктірсін, бұқара ойын ашық айтсын, парламентте отырсын, мемлекеттік басқару жүйесіне халықты араластыру керек. Тек дүниеге байыған, «жайлы аймақта» жүрген адамдарға ғана билікті беру дұрыс емес. Ол – қателік.
«Бәрі «ойын» ойнағысы келеді»
– Қайбір күні саясаттанушы Ерлан Саиров әлеуметтік желіде «Бізге оппозиция қажет» деген пікір айтты. Бұған не дейсіз? Өзі бізде оппозиция болды ма?
– Әрине, бізге оппозиция керек. Ол Қазақстанда бар. Бірақ олардың құқықтық орны жоқ. Әлеуметтік желілерден көріп отырмыз, халықтың 90 процентінің бүгінгі биліктің саясатына қарсы екенін. Халық билікке сенбейді. Біздегі саяси дағдарысты жеңу үшін ойын ашық айтып, халықтың мұңын жеткізе алатын саяси партиялар керек. Бірақ, оған мүмкіндік бермей отырғанын бәріміз жақсы білеміз. Бұл бағытта, әрине, істейтін жұмыс өте көп. Сондықтан «оппозиция керек» деп аспаннан жаңалық ашқандай айтудың қажеті жоқ. Әйтеуір, бәрі «ойын» ойнағысы келеді.
– Қазақстанда саяси дағдарыс бар ма?
– Қазақстанда саяси дағдарыс бар. Бүгінгі күні біз «Митинг туралы» Заңды айтып жүрміз ғой. Қазір бізде ереуіл емес, көтерілістер болып жатыр. Кешегі Сәтпаев қаласында болған оқиғаны қараңыз, жастар полиция бөлімшесін таспен атқылап, күдіктіні өз қолымызға бер деп көшеге шықты. Бұл – көтерілістің белгісі. Осындай ұсақ көтеріліс арқылы халық өз ойын билікке жеткізіп жатады. Әрине, билік әскери күші мен полициясы арқылы тәрбиелеуге, халықты қорқытуға тырысады. Бірақ олар жүз адамды, ары кетсе мың адамды қорқытады, ал ертең миллиондаған адам көшеге шықса, не істейді? Ертеңгі күні сол жүз адамды қамайтын болса, шыққаннан кейін олар мыңдаған адамды ізіне ертеді, өйткені олардың бәрі билікті жек көретін болады. Демек, бұл – халықтың билікке сенімі жоқ деген сөз. Бұл – өте қиын саяси дағдарыс. Мұның арты жақсылыққа апармайды. Билікте отырғандар мынаны түсінуі керек. Ертеңгі күні бұл өмірде ол адамдар қайда кетеді, ұрпағы қалады, кек алу деген нәрсе дами береді. Егер олар халыққа тізесін батыра берсе, болашақта өзіне соққы болып тиеді.
– Соңғы кездері еліміздегі моноқалаларда ұлттық мәселе жиі көтеріліп жүр. Кей елді мекендерде ұлтаралық қақтығыс болып жатыр. Бұған не себеп?
– Бұл жерде моноқалаларда ғана емес, үлкен қалаларда да ұлтаралық қақтығыстар болып жатқанын айта кетейін. Негізгі себебі, елдегі көпшілік пайызды ұлтты, яғни қазақтарды менсінбеу жалғасып отыр. Бұл – ұят нәрсе, әлі күнге қазақ тіліміз дамымай тұр. Қазақтілді халықтың көбейіп келе жатқаны – объективті үрдіс, кезіндегі орыстілді мектептер, орыстілді мұғалімдер қазір жоқ, олар барған сайын азая береді. Жоғарыда отырғандар мұны да түсінуі керек, міне, тағы да билік бұқарамен байланысы жоқ екенін көрсетіп отыр. Демек, олар (билік пен кіші халықтар. – авт.) негізгі ұлтпен қарым-қатынас орнатуы керек, осы мақсатта идеологиялық жұмыстар жүруі керек. Өкінішке қарай, ондай жұмыстар мүлдем жоқ. Елдегі Қазақстан халқы ассамблеясы бір істерді жасайды, бірақ олардың бәрі қоғамдық шара болып қалып жатыр. Бұл жерде белгілі бір саяси шешімдер жоқ, сол себепті ұлтаралық қақтығыстар бола береді. Өйткені негізгі мемлекет құраушы ұлт қазақ халқы жан-жақты қиыншылық көріп отыр. Саяси, қоғамдық, әлеуметтік әділетсіздіктер ең алдымен сол жергілікті қазақ халқына соққы болып тиіп жатыр. Билік мықтап ойлануы керек, қалай болса да бұл мәселені шешу үшін, ең бастысы, халықты жұмыспен қамтамасыз етіп, идеологиялық мәселелерге көңіл бөлуі керек.
– Біз қазақ тілінің маңына неге топтасуымыз қажет?
– Әрине, біз қазақ тілінің маңына топтасуымыз керек. Біз ұлт болып қалыптасуымыз үшін тілімізді дамытуымыз қажет. Тілімізді дамыта алмасақ, біз ұлт ретінде жойылып кетуіміз мүмкін. Тіл – біздің ең басты мақсатымыз, мен жүрген жерімде қазақша сөйлеп, қазақша жазуға тырысамын. Былай айтқанда, қазақ тілін бетегеден биік етіп көтеруіміз керек. Тіл – халықты біріктіретін негізгі идеологиямыз. Мұны да мемлекет басындағылар түсініп, позициясын күшейтуі керек. Тек ғана саяси ұпай жинау үшін пайдаланатындар бар. Айтады-айтады, артында ешқандай нақты негіз жоқ. Латын әліпбиіне көшеміз деді, онысы бос сөз болды. Мысалы, ұлы Абайдың 175 жылдығында қазақ тілінің мәселесін, қазақи идеологияны көтереміз деді, түк те істелген жоқ. Міне, біз қазақтілді халқымызды алдап жатырмыз. Біреулер ойлайды: «біз қазақты алдадық, алға қарай жүре береміз» деп. Ал, қазақ алданған жоқ, қазақтың ойында қалды, олардың назы бар. Уақыты келген кезде, бәрінің әкесін танытады. Бұл – шындық жағдай.
«Алдансам, ол – менің кемшілігім»
– Тағы бірде «қаржы саласы мафияға айналған» деп салдыңыз? Шынымен қазақ ақшасына кімдер қожайын?
– Иә, расымен де біздегі банк жүйесі, Ұлттық банктің бәрі «ұйымдастырылған қылмыстық топ» сияқты. Банктердің қожайындары – олигархтар, бүгінгі күні Ұлттық банк қанша теңге шығарып жатыр, ол туралы ешқандай ашық ақпарат жоқ. Шетелмен экспорттық, импорттық төлем балансы мәселесінде де ашықтық мүлдем жоқ. Тауар айналымы қандай, теңге не үшін әлсізденді? Бұл ішкі экономикада жұмыс істейтін кәсіпкерлерге соққы болып тиіп жатыр. Бұл жерде үлкен «қаржы мафиясы» барын бәріміз білеміз. Оны тоқтату үшін, әрине, ашықтық керек, мемлекеттік басқару жүйесіне халықтың араласуын қамтамасыз ету керек. Шыншыл, әділ, адал, ақты – ақ, қараны – қара дейтін қоғамдық саясаткерлер керек бізге. Соңына дейін жететін азаматтар қажет. Әйтпесе, басын бастап, аяғын қалдыратындар бізде жетіп жатыр. Қайткенде де, теңгемізді қорғауымыз керек, ұлттық валюта экономикамыздың іргетасы болып саналады.
– Ал қызметтің бәрі сатылатынын, қоғам іріп-шіріп бара жатқанын неге сүйеніп айттыңыз?
– Бүгінгі күні мемлекеттік қызметтің сатылатынын жақсы білеміз. Ауылдық жердің өзінде мектепке еден жуушы болып жұмысқа тұру үшін де өзінің «ставкасы» бар. Далада да, қалада да барлық салаға қатысты түйткіл – бұл. Мемлекеттік қызмет сатылады деген сөз – адамның ешқандай кәсіби білім-білігі керек емес, ақшасы керек деген сөз. Одан кейін не істейді? Пара беріп, қызметке тұрғаннан кейін шығын жасаған ақшасын қайтадан толтыру үшін қаржы ұрлайды. Міне, біздің мемлекеттік басқару жүйесі іріп-шіріп кетті, оны дұрыстайтын құқық қорғау органдарының өздері де сондайға айналып кетті. Оны қарайтын сот жүйесінде де әділеттілік жоқ. Қай саланы алып қараңыз, балабақшадан бастап жоғарғы билікке дейінгі жол жемқорлықпен жалғасып, қоғам іріп-шіріп барады. Осыны көріп, біліп отырғаннан кейін болашағымыз не болады, ұрпағымыз қайтеді деп, ойланамыз, қиналамыз. Әрине, жағдайы, ақшасы бар адамдар шетелге, дамыған елге көшіп кетеді, ал қарапайым халық қайда барады? Олар осы елде қалады, қиындықты көре береді, сондықтан бүгіннен бастап осы жүйені дұрыстау үшін жұмыс істеуіміз қажет.
– «Қазақ енді жерленбейді, өртеледі» деп Алматыда крематорий салынуына қарсы шықтыңыз.
– Иә, қазір Алматыда адам мүрдесін өртейтін арнайы орын салынып жатыр. Әзірге оның жобалық құжатын әзірлеуге 46,8 млн тенге бөлініп қойыпты. Құрылыс жыл соңына дейін салынып бітуі тиіс. Ал, келер жылдан бастап, адамды өртеп, күлге айналдыру жұмысы басталмақ. Сәл таратып айтар болсақ, бұл мәселе Қазақстанда 1987 жылдан бері айтылып келеді. 2004 жылы Алматы әкімдігі крематорий салу мәселесін шешіп қойған екен. Бірақ оны жүзеге асыруға дәті жетпеді ме, бір нәрсе кедергі болды ма, білмедік. Ал сол мәселе биыл шешімін таппақ. Олардың уәжі мынау: қазір жер қат, осы тапшылықты шешу үшін амалсыз крематорийге жүгіну қажет. Бұл дегенің сұмдық ғой, қазақтың кең-байтақ жерінде адам баласы Ислам дінімен, ата-баба дәстүрімен ақ жауып арулап жерленуі керек. Ал, крематорий салу дегенің – қалыпқа симайтын дүние, соны айттым, жаздым, оны халық біліп отыруы керек. Бізде бәрі теріс істер жасалынып жатыр. Крематорий қазаққа жат. Айтайын дегенім, ертеңгі күні ол жаппай науқанға айналып, аруақтарға құран оқып, бет сипайтын зираттар қалмай қала ма деген үрей басым.
– Әлемді әлекке салған пандемия бізге нені үйретті? Одан кейінгі біздің өміріміз… Нендей өзгеріс күтер едіңіз?
– Рас, әлемді әбігерге салған «Covid-19» жер-жаһан жұртын көп нәрсеге үйретті. Бірақ елімізде бұл қиыншылық жалғасуда. Қазақстандық билік не үйренді десек, ештеңе де үйренген жоқ. Әлде түсінбеді ме, сол қателігін әлі де жалғастыруда. Шенеуніктер ұрлықтарын тоқтатқан жоқ, жүйе дұрыс қалыптаспаған. Құқық органдары әлі күнге дейін құндылықтарды түсінбей келеді. Сол себепті бізде дағдарыс әлі жалғасады, жағдай өте қиын, медицина саласы өз мүмкіндігін, инфрақұрылымы жоқтығын көрсетті. Әрине, дәрігерлерге ризамыз, күні-түні қызмет етіп жатыр. Бірақ сол ақ халаттылардың жұмыс істеуі үшін арнайы менеджмент, дұрыс басқару жүйесі, сараптама, инфрақұрылым болуы керек. Сол кезде ғана дәрігерлеріміз тәжірибесін, емін халыққа көрсете алады. Менің ойымша, біздің мемлекет, билік бұл пандемиядан ештеңе үйренген жоқ. Халықтың өзінен нарықтық, сұраныстық өзгерістер болатын шығар, бірақ соншалықты үлкен өзгеріс болады деп ойламаймын. Ең бастысы, қазіргі жағдайда әрбір азаматымыздың денсаулығын қорғап, өмірін сақтап қалуымыз керек. Біз де өз тарапымыздан ауылдық жерлерге жасанды тыныс алу құрылғыларын жібердік, тағы да дәрі-дәрмектер алдырып жатырмыз.
– Соңғы сауал болсын, саясатта жүрсіз ғой, досыңыз көп пе, жауыңыз ба?
– Өз басым досқа да, жауға да көп көңіл бөлмеймін. Өйткені, менің мақсатым – халыққа қызмет ету. Менің досым, сынайтын да, мақтайтын да – қазақ халқы. Сол себепті бір адамға жеке көзқараспен қарамаймын, әрбір адамның жағымды, жағымсыз жағы болады, ол әр адамда қалыптасқан. Бір адам адал болуы мүмкін, бірақ жұмысты жай істейтін, жалқау болады. Ал енді бір адам еңбекқор, пысық болуы мүмкін, есесіне өтірік айтатыны, арамдығы болады. Немесе біреу жақсы іс жасайды, бірақ жаман сөз сөйлеуі ғажап емес. Демек, адамның жақсы жағымен бірге жаман жағын да қабылдау керек. Сол кезде адамның философиясын, ішкі дүниесін түсіне аласың. Әрине, бүгінде ұрлық, алдау деген көп, күнде көріп жатырмын, бірақ оған аса қатты көңіл бөлмеймін. Яғни, мен алдансам, ол – менің кемшілігім, оны біреуден көрмеймін. Мен еліме, халқыма, ұрпақтың болашағына қызмет етуді мақсат етіп қойған адаммын. Халықпен бірге жұмыс істеу үшін «Көкбөрі» жасылдар партиясын құрып жатырмыз. Неге көкбөрі? Ол бабаларымыздың құнды, сенімді жануары болып табылады. Сонымен қатар, көкбөрі – экология, табиғаттың бір бөлшегі. Сондықтан да партиямыздың атауын «Көкбөрі» жасылдар деп атадық.
– Ашық әңгімеңіз үшін көп рақмет! Ұлттық мұрат жолындағы қызметіңіз абыройлы болсын.
Сұхбаттасқан Нұржан ӘБЖАНҰЛЫ
Пікірлер жоқ. Бірінші болыңыз!