Нақты жаппай саяси қуғын-сүргін Совет Одағы Ішкі істер халық комиссариатының (НКВД-нің) 1937 жылғы 30 шілдеде шығарған №00447 бұйрығынан бастау алған. Соның алдында, 28 маусымда, БК(б)П Орталық Комитетінің Саяси Бюросы «жер аударылған кулактардың көтерілісшіл ұйымына жататын белсенділердің бәріне жазалаудың жоғарғы шарасын қолдану қажет» деп тауып, «мәселені шапшаң шешу үшін» құрамына НКВД басқармасының бастығы, прокурор және өлкелік партия комитетінің хатшысы кіретін «үштік құру» жайында шешім қабылдаған болатын. Одан соң, 2 шілдеде, барлық одақтас республикалардың орталық комитеттеріне, обкомдар мен өлкекомдарға Бас хатшы Иосиф Сталиннің қолымен арнайы хат жіберілген екен. Бұл хатта айдаудан оралған бұрынғы кулактар мен қылмыскерлердің жер-жердегі «ұжымшарлар мен кеңшарлардағы, транспорттағы және өнеркәсіптің кей салаларындағы антисоветтік және диверсиялық қылмыстардың қай түрінің де бастаушысы» болып жүргені хабарланыпты. Сосын солардың бәрін есепке алуды, «іштеріндегі неғұрлым жаулық танытатындарды шұғыл тұтқындап, әкімшілік тәртіппен үштіктен өткізу жолымен атып тастауды» тапсырған көрінеді. Осы тапсырмаға байланысты, алда тұрған операцияның егжей-тегжейін талқылау үшін, халық комиссары Николай Ежов НКВД-нің облыстық басқармалары бастықтарымен 16 шілдеде арнайы мәжіліс өткізді. Мәжілісте төменгі буын бастықтары өз аймақтарындағы тұтқындалғандардың санын және өздеріне берілетін «оперативтік лимитті» өсіру жөніндегі ұсыныстарын хабарлады. Тұтқындарға қылмысын мойындату үшін күш қолдану тәсілдері жөнінде де айтты. (Азаптау Орталық Комитеттің рұқсатымен жасалып жатқан, оны тұтқынды тән азабына салу тәсілінің теориялық негіздемесін жасап, төменгі буындарға кейінірек жолдаған өзінің жеделхатында Сталин растаған екен). Ежовтың кеңестегі нұсқау сөзі «Соқ, талдамай талқанда!» деген директиваны басшылыққа алды.
Идеологиялық тұрғыдан осындай жолмен қамтамасыз етілген соң «Бұрынғы кулактар, қылмыскерлер және басқа да антисоветтік элементтерді репрессиялау туралы» НКВД-нің №00447 бұйрығы шығарылған. Бұйрық халықтың әлдеқандай қарсылық көрсетуге деген ниетін жаппай тұншықтыруға бағытталған болатын. Оны 31 шілдеде ОК-тің Саяси Бюросы мақұлдады. Саяси Бюро Еңбекпен түзеу лагерьлерінің Бас басқармасы (ГУЛаг) қарамағындағы лагерьлер жүйесін кеңейту жөнінде де шешім қабылдады. Жаппай саяси репрессиялар, яғни кейін зерттеушілер Үлкен террор деп атаған кезең осылай ашылды. 447-ші бұйрыққа сай орындалған тек «кулактар операциясы» ауқымында жер-жердегі үштіктер 818 мың адамды соттап, оның 436 мыңына ату жазасын кескен еді. Жалпы 1937-1938 жылдары КСРО бойынша 1 миллион 710 мыңнан астам адам саяси айып тағылып тұтқынға алынған да, солардың кемі 725 мыңы атып тасталған. Алапат зобалаң шақ 1937 жылғы 5 тамыздан 1938 жылғы 16 қарашаға дейін созылды. Оның нәтижесін (сондай-ақ ұжымдастырудың да салдарын) зерттеушілер совет өкіметінің өз халқына жасаған қырғыны, кәдімгі геноцид деп атап кетті. Біздің елімізде де ұлтымыздың барша қаймағын сыпырып алған жаппай саяси қуғын-сүргінді, сондай-ақ, халқымыздың жалпы санының жарты мөлшерін қынадай қырған ашаршылық апатын зерттеушілеріміз осылай (геноцид, тіпті тек көшпенді қазақты апатқа ұшыратқан этноцид) деп бағалап жүр.
Сонымен, 1937 жылдың көктемінде ұлан-ғайыр кеңестік кеңістіктің барлық аймағында «халық жаулары мен екіжүзділерді түбірімен қопару және жою» науқаны өріс алған-ды. Күрестің жаңа бағытының мәні: «Троцкистерге қарсы күресте қазір ескі әдістер – дискуссия әдістері керек емес, жаңа әдістер, түп-тамырымен құрту, талқандау әдістері керек», – деп тұжырымдалған. Мұны жер-жердегі бас шұлғығыштар қанағаттана қарсы алды. Сөйткен де, большевизмнің түкпір-түкпірдегі құлдық ұрғыш һәм шаш ал десе бас алғыш шолақ белсенділері мен қилы жарамсақ-жағымпаз жақтастары түгелімен сонау «жаңа әдістермен» шұғыл қаруланған болатын. Содан барып Отыз жетінші жылдың ұмытылмас сүреңсіз суреттері Қазақстанда да орын алған. «Қара құзғын» аталатын мәшине мінген қара киімді чекистер жазықсыз азаматтарды топырлатып түрмелерге тығумен шұғылданды. Қарағандыда Мәскеудің үлгісімен жалғыз рет ашық саяси сот өткізілді. Сол сотта облыс партия-кеңес ұйымдарының басшылығына «еніп алған» «троцкийшілдер» бар дауыспен әшкереленді. Баспасөз кеңестік «демократияны» шегіне жеткізе дамытқан күллі жүйені дәріптеп, «кеңестік сөз бостандығын» паш етті. Қоғамдық пікірді бұрмалап қалыптастыру жолына жанын салды. Санасы уланған жұртшылық «әшкереленген халық жауларына өлім жазасын беруді» түрлі жиналыстарында ашу-ызаларын төге талап етіп жатты. «Ұлтшыл-фашистерге өмір сүргізбейміз» деп, коммунистердің республикамыздағы нөмірі бірінші газеті ұрандатты. «Әдебиеттегі троцкист-бухариншіл ұлтшыл-фашист зиянкестерін жеріне жете құрту керек» деп большевик-жазушылардың үнпарағы дабыл қақты. Аймақ-аймақтың белсенділері орайы кеп тұрғанда көзге түсіп көрініп қалуға тырысты. Қайткенде жоғарыға жағынуды мұрат еткен бодандық сезім жетегімен, мемлекеттің репрессиялық-жазалау машинасына үстемелеп от жағып отырды: тыным таппай, «халық жауларын» әшкерелеген үстіне әшкерелей берді. Жаз айларында астанадағы лауазымды азаматтар қамауға алына бастады. 1937 жылғы шілдеде республика прокуроры Сүлеймен Есқараев ұсталды. Тамыздың басында ағарту халық комиссары Темірбек Жүргенов, одан сәл кейін Қазақ КСР Орталық Атқару Комитетінің төрағасы Ұзақбай Құлымбетов тұтқынға алынды. Ұзамай егіншілік, қаржы, денсаулық сақтау халық комиссарлары Нығметолла Сырғабеков, Ілияс Молдажанов, Хасен Нұрмұхамедов, Алматы облыстық және қалалық партия комитеттерінің бірінші хатшысы Жанайдар Садуақасов, Халкомкеңестің көркемөнер істері жөніндегі басқарма бастығы Ғаббас Тоғжанов ұсталды. Облыстардағы басшылар да бірінен соң бірі қамалып жатты. Ғалымдар Санжар Асфендияров, Құдайберген Жұбанов, Қоңырқожа Қожықов абақтыға әкетілді. Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлин, Жұмат Шанин сынды кеңесшіл ақын-жазушы, драматург, режиссер де түрме төрінен орын алды. Саяси репрессияның 30-жылдар басындағы алғашқы толқынында сотталып, жазасын өтеп қайтқан Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев секілді «алашшыл» ғалымдар мен қаламгерлер де бұрындары бір байланған шаладан құтылмай, сол ескі жаламен қайта тұтқындалды. Мәскеу түрмелеріне Ресей Халық Комиссарлары Кеңесі төрағасының орынбасары Тұрар Рысқұлов, Бүкілресей Орталық Атқару Комитеті ұлттар бөлімінің меңгерушісі Нығмет Нұрмақов, Сауд Арабиясындағы елшілік қызметтен шақырып алынып, КСРО Ұлттар кеңесі жанындағы Тіл және жазу жөніндегі орталық ғылыми-зерттеу институтының ғылыми қызметкері боп жүрген Нәзір Төреқұлов, бұрынғы Алаш көсемдері Әлихан Бөкейханов, Жаһаншаһ Досмұхамедов, Кеңестік бақылау комитеті уәкілінің Өзбекстандағы орынбасары Сұлтанбек Қожанов, Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы Левон Мирзоян, екінші хатшысы Садық Нұрпейісов тоғытылды.
«Қазақ әдебиеті» газеті 1937 жылғы 13 тамызда: «ҚазАПП кезіндегі ұлтшыл-фашист-провокатор Байділдиннің зиянкестігін» еске бір алып қойып (әдебиетші Әбдірахман Байділдин, жазушы Жүсіпбек Аймауытов, тұңғыш ұлттық театрдың шаңырағын көтерген мәдениет қайраткері Дінше Әділов, журналист Ахметсафа Юсупов төртеуі репрессияның алғашқы толқынында қамалып, 1930 жылғы 21 сәуірде Мәскеуде атылған, олар іс жүзінде пролетариаттың ұлы көсемі Лениннің туғанына алпыс жыл толу құрметіне «Алаш ісі» бойынша сотталғандар ішінен құрбандыққа шалынған болатын), «әдебиеттегі алашордашылардың, қазіргі ұлтшыл-фашистердің төбеттері (анау-мынау «басшы, жетекші, ұйымдастырушылары» емес, тұп-тура осылай: «төбеттері» деп таңбаланған!) – Нұрмақов, Рысқұлов, Сәдуақасов, Құлымбетов, Жүргенов, Қожанов, Тоғжановтардың қалдықтарын түп-тамырымен құрту бүгінгі таңдағы ірі міндетіміз екенін бір минут та ұмытпауымыз керек», – деп, алға аса жауапты да өте биік міндет қойды. Араға аз уақыт салып, жазушылардың қалалық жалпы жиналысында сөйлеген белгілі қаламгерлеріміздің бірі: «Халық жаулары Жүргенов, Тоғжанов искусство жұмысына қырсығын тигізіп, зиянкестік істеді, – деп соқты (ол репрессияның қара найзасына ілінген жоқ, шамасы, «қазіргі ұлтшыл-фашистердің төбеттеріне» берген бағасы жазалағыш аппараттың ойлағанынан шықса керек). – Қазақтың советтік искусствосын жоққа шығармақшы болды, өздерін әдебиеттің, искусствоның «генийлері» етіп көрсетуге тырысты, сол дұшпандардың сілімтіктерінен тез құтылуымыз керек». Осынау жүрекжарды сөз «Қазақ әдебиетінің» 1937 жылдың 10 қыркүйегіндегі жиналыстан жазылған есепте жарияланған еді. Сол 37-нің күзінде Мәскеуде Әлихан Бөкейханов, Нығмет Нұрмақов пен Нәзір Төреқұлов, Алматыда Ахмет Байтұрсынов, Омбыда Қошке Кемеңгеров атылды. Сол 37-нің соңына қарай (1 желтоқсанда) Қазақстан большевиктері Коммунистік партиясының Орталық Комитеті республика бойынша бірінші категориямен, яғни ату тәсілімен репрессиялануға тиіс адамдардың мөлшерін қосымша алты жүзге дейін көбейтуді сұрап, Мәскеуге өтініш түсірді. Республика басшылығы, сондай-ақ, оған қосымша тағы мың адамды екінші категориямен, яғни ұзақ мерзімге соттап жазалауға рұқсат сұрап құлшынды. Ұсыныс 1937 жылғы 3 желтоқсанда БК(б)П Орталық Комитетінің Саяси Бюро мәжілісінде бекітілді. Осылай, жауды табу және көзін жою орайындағы саяси репрессия ауқымын арттыруды, мойынға алған міндеттемесін асыра орындауды көздейтін жоспарлы арнаға салу арқылы, Қазақстан билігі халыққа әкелген қасіреті мол Үлкен террор көрігін өзіндік отынмен үстемелеп қыздыра түскен еді. НКВД құрамындағы Айрықша кеңес, «үштік», «екілік» деп аталған соттан тыс жазалаушы құрылымдар облыстардағы еңбекшілер арасын «тазалап», екпінді жұмысын жүргізіп жатты. Республиканың басшы органдарында істеген «халық жауларының» тағдырын шешу мақсатымен, 1938 жылғы ақпанда Қазақстанға КСРО Жоғарғы сотының Әскери алқасы келді де, асқан шапшаңдықпен көшпелі сессияларын өткізуге кірісті…
1938 жылғы 22 наурызда «Социалистік Қазақстан» газеті «Қазақ халқының ежелгі жаулары» деген тақырыппен партия-кеңес қызметіндегі 19 «ұлтшыл-фашист, троцкийшіл және бухариншіл» басшылар үстінен 6-12 наурызда Алматыда жабық сот болғанын хабарлады. Олар «Отанға опасыздық жасағаны үшін, Қазақстанды СССР-ден бөліп әкетуге, сөйтіп оны шетел империализмінің колониясына айналдыруға тырысқан әрекеттері, терроршылдық істері, зиянкестік және диверсиялық жұмыстары, шетелдік шпионаж жасағаны үшін» ату жазасына кесілді және үкім орындалды деп жазды. Үнпарақ одан әрі «қазақ халқын бақытты, қызық дәуренінен айыруға тырысқан» осынау «ұлтшыл-фашист, троцкийшіл-бухариншіл шпион бандиттерді дер кезінде әшкерелеген даңқты чекистерге» ризашылығын білдірді. Оларға және «олардың сталиншіл наркомы Н.И.Ежов жолдасқа Қазақстан халқы көп-көп алғыс айтуда» деді. Республиканың басшы орындарына кіріп орнығып алған сонау «ұлтшыл-фашист, троцкийшіл-бухариншіл шпион бандиттердің» «Қазақстанды СССР-ден бөліп әкетуге», шетел отары етуге тырысуы салдарынан «бақытты, қызық дәуренінен айрылып қала жаздаған» «Қазақстан халқы» енді, бұдан былай ондай әрекетке жол бермес үшін, «жауларды түгел жоюда НКВД орындарына әрқашан жәрдемдесіп отыруға дайын» боп тұрғанын жариялап, баршаны сендірді. Үлкен террор уақытында Қазақстанның сол кезгі нөмірі бірінші ресми газеті халыққа қарсы өз заманында жасалған мемлекеттік қылмыстан – жүз жиырма мың жазықсыз жанды репрессиялап, оның жиырма бес мыңын құпия атып тастаған саяси қуғын-сүргін кезеңінен – бүгінгі ұрпаққа осындай бұрмалаулы жалғыз ғана ашық ақпарат қалдырған болатын. Шындықтың беті ашылуына Қазақстанның «Әділет» тарихи-ағарту қоғамы (құрылғанына отыз екінші жыл, әр кезгі төрағалары – Санжар Жандосов, Манаш Қозыбаев, Мұрат Баймаханов, Кеңес Нұрпейісов, өзгеріссіз атқарушы директоры – Сәуле Айтмамбетова) көп еңбек сіңірді. Осы қоғамдық ұйым жинақтаған деректерге қарағанда, 1937 жылы Алматы облысында атылғандар саны 440 болса, 1938 жылы мыңнан асып кеткен, Жамбыл облысында 1937 жылы 330 адам атылса, 1938 жылы бұл көрсеткіш 510-ға жеткен. Құрбандардың осындай өсуі барлық облыстарда болған. КСРО Жоғарғы соты Әскери алқасының Алматыда 1938 жылғы 6-12 наурызда өткізген көшпелі сессиясы жайындағы (жоғарыда келтірілген, сессия аяқталған 12 наурыздан он күннен кейін – 22 наурызда жарияланған) газет хабары да шындықты жартылай ғана көрсеткені бүгінде анық болып отыр. Біріншіден, басшы қызметкерлерді ату, соның ішінде әлгі газетте тізімі жарияланған азаматтарды атып тастау жабық сот ашылды деген уақыттан он шақты күн бұрын – 1938 жылғы ақпанның 25-інен бастап орын алған. Екіншіден, сол жарияланым жарыққа шыққанға дейін, республика аумағын есептемегенде, тек Алматыда ғана алты жүздей боздақ жендет оғына байланған. Мәселен, 1938 жылғы 15 ақпанда Түркістан (Қоқан) автономиясының, Алашорданың қайраткері, ұстаз, зерттеуші, кеңестік мемлекет және мәдениет қызметкері Қоңырқожа Қожықов атылды. 25 ақпанда атылған 39 адам қатарында азаттық күрескерлері, совет өкіметінің мемлекет, ғылым, мәдениет, әдебиет қайраткерлері Санжар Асфендияров, Ғабдолхакім Бөкейханов, Шәкір Дивеев, Сүлеймен Есқараев, Тел Жаманмұрынов, Құдайберген Жұбанов, Темірбек Жүргенов, Ұзақбай Құлымбетов, Ізмұхан Құрамысов, Сейітқали Меңдешев, Ілияс Молдажанов, Хасен Нұрмұхамедов, Қабылбек Сарымолдаев, Жанайдар Садуақасов, Сәкен Сейфуллин, Жағыпар Сұлтанбеков, Нығметолла Сырғабеков, Қайсар Тәштитов, Ғаббас Тоғжанов, Мирасбек Төлепов, Зейнолла Төреғожин құрбан болды. 26 ақпанда ішінде Ілияс Жансүгіров, Ілияс Қабылов, Асфендияр Кенжин, Сәлемхат Күленов, Сәлімгерей Қаратілеуов, Әзімбай Лекеров, Бейімбет Майлин, Асхат Сейдалин, Жұмат Шанин бар 37 адам атылған. 27 ақпанда 41 адаммен бірге Мағзұм Асанбаев, Борис Берлин, Мерғали Қаділбеков, Сабыр Қапин, Әлкей Өтекин, Владимир Случак, Зарап Темірбеков, Мұхамедияр Тұнғашин, Михаил Чудочкин, Телжан Шонанов оққа ұшты. 28 ақпанда атылған 40 адамның арасында Бірмұхамед Айбасов, Әшір Бүркітбаев, Оразалы Жандосов (ағасы Ораз Жандосов 2 наурызда атылған), Мұхамедияр Жанкин, Мұхтар Саматов, Мұхаметқали Тәтімов болды. 3 наурызда Ибадолла Құлжанов, Мағазы Масанчи, Абдолла Розыбақиев, Рахым Сүгіров… барлығы 38 адам, 7 наурызда Нұртаза Ералин, Жұмахан Күдерин, Нұғман Манаев… барлығы 43 адам, 8 наурызда Әбілқайыр Досов, Атлас Кәлменов, Жақсылық Құлтасов, Хакімжан Нұрымов… барлығы 44 адам, 9 наурызда атылған 37 адам ішінде Әбдірахман Айсарин, Ахмет Нұралин, Шахзада Шонанова (Қаратаева), Анас Ілиясова бар… 1937 жылдың күзінде Алаштың ар-ожданы атанған Ахмет Байтұрсынов Алматыда, ұлт көшбасшысы Әлихан Бөкейханов пен тұңғыш советтік елшісі Нәзір Төреқұлов Мәскеуде атылды. Сондай-ақ Мәскеуде 1938 жылғы ерте көктемде кеңестік ірі қайраткерлер Тұрар Рысқұлов пен Сұлтанбек Қожанов, күзге салым Алашорда басшыларының бірі Жанша Досмұхамедов оққа ұшты. Қысқасы, Үлкен террор науқаны қазақ қоғамының бетке ұстарларын түгелге жуық жойып жіберді.
Қуғын-сүргін ауқымының тым шектен шығып кеткенін Сталин 1938 жылдың күзіне қарай ұқты. Оған жекелеген партия ұйымы басшылары НКВД-нің бұрмалаулары мен оның жоғарыға жолдап отырған жалған ақпарлары, түрмелердегі адам төзгісіз тәни азаптаулары жайында қайта-қайта хат жазған-ды. 22 тамызда ішкі істер халкомының бірінші орынбасары қызметіне тағайындалған Берия қыркүйек-қазан айларында Сталинге және өзге де Саяси Бюро мүшелеріне жазалауды тоқтату қажеттігі жайында ашықтан-ашық айтып жүрді. Ақыры, 1938 жылдың қазан айында сотсыз үкім шығаратын органның бәрі (НКВД-нің жанындағы Ерекше Кеңестен басқалары) таратылды. 25 қазанда Ежов орнынан түсірілді де, нарком лауазымына Берия көтерілді… Осылай 1938 жылдың күзінде жаппай репрессияға тоқтау салынса да, қуғын-сүргін одан бергі жылдарда да жалғаса берді. Мәселен, Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің дерегі бойынша, «халық жауларын әшкерелеп» ату Алматыда 1946 жылға дейін жүргізілген. Соңғы деректерге қарағанда, 1937–1946 жылдары атылып, Алматы түбіндегі «Жаңалық» қорымына көмілген құрбандар саны 4219-ға жетті. «Әділет» қоғамы осы қаралы тізімді арнайы кітап етіп шығарды («Азалы кітап – Книга скорби», 9-басылым). 2018 жылы Алматы облысы әкімдігінің демеушілігімен «Жаңалықтағы» мемориал кешенінде арнайы Саяси қуғын-сүргін құрбандары музейі ашылды. Оның негізгі залында репрессия тарихын көрсететін тақырыптық экспозициялар, арнайы стенділер, репрессияға ұшырағандар тұтынған түрлі бұйымдарды, қасіретті кезеңнен жеткен қилы заттай естеліктерді назарға ұсынатын экспонаттар қойылған. Мұражайдың арнаулы бір залы қабырғаларына құрбандар есімі қашалған естелік тақталар ілінген. Келушілер олар жайындағы ақпараттарды заманауи техника жетістіктері арқылы сол залда бірден алады. «Әділет» қоғамының қызметін бейнелейтін стендтер орналастырылған залда түрлі кездесулер, репрессия құрбандарына арналған еске алу кештері өткізіліп, деректі фильмдер көрсетіліп тұрады. Музей мен қоғам бірлесіп түрлі акциялар өткізуде. Террор жылдары атылғандардың сүйектерін белгісіз, елеусіз қалған қорымдардан әкеліп, кешен аумағына қаралы-салтанатты түрде қайта жерлеу рәсімін жасап жүр. 30-жылдарғы «бандалар қозғалысы» дейтін теріс баға берілген халықтық көтерілістерге қатысушыларға жасалған жаппай репрессияның шындығына жетіп, әділ бағасын беру ісіне атсалысу, қазақ халқы жасанды алапат ашаршылық салдарынан бастан кешкен Ұлттық апат (катастрофа) кезеңдерін есте ұстау, 2-ші жаһандық соғыста еріксіз жау қолына түскендердің қайғылы тағдырларын зерттеу, т.т. тарихи әділеттілікті талап ететін акциялар қолға алынуда. Мұндай иманды шаралар, сөз жоқ, демократия құндылықтарын бағалай білетін өскелең буын тәрбиесіне қызмет етеді.
Советтік тоталитаризм заманындағы жаппай саяси қуғын-сүргіндер шындығын қапастан алып шыға беру, мемлекеттік террор құрбандары аруағына құрмет көрсетіп, тұрақты түрде ұдайы еске алып жүру – бүгінгі алғысшыл да әділетсүйгіш ұрпақтың мойнында тұрған перзенттік парыз…
12 мамыр 2020 ж.
Бейбіт ҚОЙШЫБАЕВ,
«Әділет» тарихи-ағарту қоғамы төрағасының
орынбасары, жазушы, тарих ғылымдарының кандидаты
Пікірлер жоқ. Бірінші болыңыз!