Қазақстан Швейцариядай бола ала ма?

Бүгінгі қазақтар, біз үшін «Швейцария елі тәрізді» болу деген Алаш ардақтыларының арманын жүзеге асыруға толық мүмкіндігіміз бар. Сонымен, Швейцарияның жетістіктерінің құпияларына үңіліп көрейік.

1648 жылғы Вестфалия бейбітшілік келісімі Швейцарияның тәуелсіздігін ресми түрде мойы­ндады. Тәуелсіздіктің 400 жылдық тари­хының 300 жылында біртұтас билік, тіпті ресми астанасы да болмағаны қызық. Швейцария Конфедерациясы – 8,5 миллион халқы бар, жер көлемі 41285 км², мұхиттарға шыға алмайтын, орталық Еуропадағы шағын мемлекет. Былайша айтсақ, жер көлемі Қазақстанның ең шағын  бір  облысының  жеріне де  жетпейді.

Юра таулары мен Альпі жоталары оның аума­ғы жерінің көп бөлігін алып жатқандықтан, табиғи ресурстары да шамалы. Швейцарияның ең ірі экспорты ШОКОЛАД екенін білсең, табиғи ресурстардың бұл елдің дамуына әсері  шамалы  екенін  түсінесің.

Швейцарияның барлық капиталы азаматтар мен компаниялардың меншігі болғандықтан, Швейцария халқы әлемдегі ең бай адамдарға  айналған  екен.

Швейцариялық азаматтың ОРТАША ДӘУЛЕ­ТІ 696 000 долларды құрайды және әрбір 1000 адамға 86 миллионерден келеді деген көрсеткішпен  әлемде  көш  бастап  тұр.

Швейцария азаматтарының ОРТАША АЙЛ­ЫҚ ЖАЛАҚЫСЫ 2020 жылғы жағдай бойынша 6597 долларды құрайтыны да әлем­дегі ең жоғары көрсеткіш болып табылады. 2022 жылы Швейцарияның жан басына шаққандағы ЖІӨ 91 мың долларға жетіп, әлемде  4-орынға  ие  болды.

Швейцария адам өмір сүруге ең қолайлы ел ретінде  бірнеше  мәрте  танылды.

Швейцариялық  прогрестің  басты  құпиясы неде?

Біріншіден, Швейцария азаматтарының бай, дәулетті өмір сүруінің 3 құпиясы бар. Бұл – ТАУАР АЙНАЛЫМЫ, АКЦИЯЛАР ҮЛЕСІНІҢ КІРІСІ және ЖОҒАРЫ ЖАЛ­А­ҚЫ. Швейцариялықтардың өте ауқатты өмір сүруінің негізі осы факторларға байланысты. Әрбір швейцариялықта қатарынан осындай үш кіріс болатындықтан, бай-бағлан өмір сүреді. Басқаша айтқанда, Швейцария азаматтары өздері таңдаған жұмысын істеумен қатар жоғары жалақы алады және акция үлесі мен тауар  биржаларынан  мол  пайда  таба  алады.

Екіншіден, Швейцария – өнеркәсіптік революцияны жасай алған әлемдегі бесінші ел. Үш түрлі толқынды қамтыған «Бірінші өнеркәсіптік революциясы» 1712-1914 жылдар аралығында болды. Бірінші толқын 1709 жылдан 1840 жылға дейін созылды және ол тек Англия­ға қатысты болды. Екінші толқыны 1840-1870 жылдар аралығында болды және Франция, Германия, Швейцария, Бельгия және Америка Құрама Штаттары сияқты елдерді қамтыды.

Қазақстанда  өнеркәсіптік революцияға  қажетті табиғи ресурстардың  барлық  түрі  бар. Біз  де  жасай  аламыз.

Үшіншіден, Швейцария елі ақша мәселесін толығымен шешкендіктен өте жоғары про­греске қол жеткізгенін бірден түсінуге болады. Бір таңғаларлығы, бұл кішкентай ел өзінің ұлттық валютасын, ШВЕЙЦАРИЯ­ЛЫҚ ФРАНКТІ әлемдік резервтік валю­таға айналдыра алғаны. Швейцариялық франк 1850 жылдан 1936 жылға дейінгі 86 жыл ішінде өз құнын мүлдем жоғалтқан жоқ. Соны­мен қатар 1936-1992 жылдар аралығында ең төменгі валю­та бағамы бар бірыңғай валютаға айналу қабілетінің құпиясы ол алтын стандартын тұрақты ұстанып келуіне байланыс­ты деп көреді. Сондықтан да бүкіл әлемге «швей­цария­лық  алтын  франк»  ретінде  танымал.

Жаңа Қазақстан билігі «Алтын теңге» саясатын қолдана алса, бізде де  солай болар еді…

Төртіншіден, Швейцария әлемдегі алғашқы салық жұмағы болды. Швейцария құрылған 1648 жылдан бастап ондағы салықтар әлем­дегі ең төмен салық деп танылып келді. Екінші дүние­жүзілік соғыстан кейінгі Швейцариядағы салықтардың өсуімен 1960 жылға қарай жалпы мемлекеттік шығындар ЖІӨ-нің 7 пайызына, ал 1990 жылы 9,7 пайызға дейін өсті.

1999 жылы қабылданған Швейцарияның жаңа Конституциясы бойынша салық көбе­йіп, 2020 жылға қарай Швейцарияның мемлекеттік бюджеті ЖІӨ-нің 10,7%-ға жетіп, 62,8 миллиард швейцариялық франкке теңесіп, рекордтық деңгейіне жетті. Салықтың мұндай өсуі болғанымен, Швейцария салығы әлі күнге дейін әлемдегі ең төмен салық болып сана­лады.

Осындай төмен салықтармен кез келген ел зор қадамдармен дами алады. Швейцария Конституциясында мемлекеттің билігін шектейтін және оның азаматтарының құқықтарын қорғайтын  салық  салуға қатысты 17 бап пен 37 ереже  бар.

Жаңа Қазақстан билігі де осындай конституциялық ережелерді ұсына білуі керек.

Бесіншіден, Швейцария билігінің Қазақ­стан билігінен айырмашылығы, КСРО-ның құрамында  болып  барлық  жерді, барлық таби­ғи ресурсты, барлық ауыр өндіріс кәсіп­орнын мемлекеттің меншігіне алып, өз халқын қайыршылық деңгейге жеткізбеген еді. Басқаша айтқанда, Швейцарияда ешқашан социалистік  мемлекет  болған  емес.

Қазақстанда  социализмді аяқтағанымызға  30  жылдан  асып  кетті.

Алтыншыдан, Швейцария билігі Қазақстан билігі тәрізді бағаны белгілеп, еркін экономикалық дамуға тұсау жасаған жоқ. Швейцарияда еттің бағасы еуропалық еттің орташа бағасы­нан 2 есе қымбат. Жалпы, Швейцариядағы барлық тауардың бағасы әлемдегі ең жоғары бағалардың біріне жатады. Алайда, карантин кезеңінде инфляция деңгейі 3,5% деңгейінде сақталып қалды, әлі де әлемдегі ең төменгі инфляция­ға ие ел болып табылады. Егер тауарлар бағасының өсуі инфляция болып саналса, онда Швейцария инфляциясы ең жоғары ел болып  саналуы  керек.

Жаңа  Қазақстан  билігінде  де инфляцияны  жеңе  алатын жоба-жоспары  болуға  тиіс.

Жетіншіден, Швейцария халқы мінсіз азамат­тық билік құра алды. Швейцария автоно­мия принципі бойынша жұмыс істейтін 26 штат пен 2222 муниципалитетке бөлу арқылы мінсіз азаматтық әкімшілік құра алды. Егер оның 8,5 миллион халқы 2222 муниципалитетке бөлінсе, әрқайсысын 3825 адам құрайды. Біздің елдегі бір ауылда орташа осындай халық бар. Швейцария муниципалитетінде жалпы алғанда барлық құқық бар. Жер мәселесін жергілікті жер өзі шешеді. Байлығы өзінікі. Мүлік өзінде. Билігі  өзінде. Мемлекеттің барлық шаруашылық жұмысын кантон мен муници­палитет  жүзеге  асырады.

Швейцарияда кантондық деңгейде көшелерді абаттандырудан бастап, мектептер мен балабақшаларға қатысты мәселелер, ғимараттар салу, жолдар мен көпірлерді жаңалау және бұзу, салық салу, жерді пайдалану және т.б. сияқты барлық мәселені азаматтардың тікелей жиналыстары мен референдумдар арқылы шешеді. Швейцарияның жаңа конституциясы 123 бап пен 305 ереже арқылы Одақ пен Кантондардың өкілеттіктерін бөлуге, олардың міндеттерін көрсетіп, өзара үйлесімге және өзара  бақылауды  қамтамасыз  етуге  арналған.

Жаңа Қазақстанда да жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіне өзгерістер енгізуге болады.

Сегізіншіден, Швейцария Парламенті екі палаталы. Өкілдер палатасында халық өкілдерінен тұратын 200 мүше, ал Сенатта штат өкілдерінен тұратын 46 мүше бар. Швейцария Парламентінің мүшелері ретінде ерекше артықшылықтарға ие «мырзалар» жоқ. Олар тұрақты жалақы алмайды. Олардың әрқайсысының өз жұмысы бар: мұғалім, дәрігер, заңгер, инженер, банкир, фермер, мемлекеттік қызметкер, өнер және мәдениет қайраткерлері.

Қазақстанда 2 палатасы бар парламент бар, бірақ Швейцариядан мүлдем өзгеше.

Тоғызыншыдан, Швейцарияда әділ және қуатты сот бар. Швейцарияның Женева сияқ­ты облыстары қылмыстық істерде алқабилер сотын қолданады. Вауд, Невчатель, Цюрих, Тичино қатарлы провинцияларында кәсіби судья­лар мен қарапайым азаматтардан тұратын  трибуналдар  жұмыс  істейді.

Жаңа Қазақстан өз соттарымызды  реформалай аламыз. Сотты  жаңалап,  өзгерте  аламыз.

Оныншыдан, Швейцарияның Үкіметі де шағын. Швейцария Үкіметінде 8 министр бар. 39  мың  мемлекеттік  қызметші  бар.

Жаңа Қазақстан Үкіметінде 21 министр, 82 мың  мемлекеттік қызметкер бар. Оларды қысқарта аламыз. Қысқартулар болуы керек.

Он біріншіден, Швейцарияның ілгерілеуі бейтараптық саясатымен тығыз байланысты. Бейтарап саясат дегеніміз – кез келген әскери, саяси немесе экономикалық одаққа қосылмау, соғысқа қатыспау, соғысушы тараптардың ешбірін қолдамау принципі. Егер ондай одақтарға ілесер болса, Швейцарияда міндетті референдум арқылы шешім қабылдайды. Швейцария 400 жыл бойы ешбір соғыстан зардап шекпегендіктен, әлемдік дамудың басында екенін  түсінуге  болады.

Қазақстан бейтарап ел бола алады. Негізінде Қазақстанды бейтарап ел деуге де болады.

Он екіншіден, Швейцария Конституциясы әлемдегі ең демократиялық Конституция ретінде дамуда. Швейцария Конституциясының жақсы Заң болуының себебі, 1848 жылдан бастап референдумдар 600 рет өткізіліп, Конс­титуция уақыт ұттырмай жаңартылып қана қоймай 1874 және 1999 жылдары референдумдар мүлдем жаңа Конституцияны қабыл­дауға  мүмкіндік  берді.

Швейцарияның 100 000 азаматы бірігіп, 180 күн ішінде қол қоятын болса, Федералды Конституцияға ішінара немесе толық өзге­рістер енгізуге құқылы. Егер Швейцарияның 50 000 азаматы 100 күн ішінде бірігіп, келісімге қол қойса, олар кез келген федералды заңдарды немесе ережелерді референдумға шығаруға құқылы.

Жаңа Қазақстанда референдум арқылы мүлдем жаңа Конституцияны қабылдай аламыз. Тіптен Швейцариядан да тамаша Конституциялық жоба жасауға болады.

Он үшіншіден, Швейцария көппартиялық жүйені өте дұрыс пайдалану арқылы саяси партиялар­дың озбырлығын керемет шектей алды. 1959 жылдан бастап Швейцарияның 4 негізгі партиясы Өкілдер палатасындағы орындарды  бөліседі.

Жаңа Қазақстан 30 жыл билеп келген негізгі бір партиялық жүйені жойып, көппартиялы жүйеге ауыса алады.

Егер осы 13 өзгерісті жасай алсақ, Қазақ елі швейцариялық үлгімен өз болашағын жұмақ секілді елде тұруына мүмкіндік жасай алады.

Солтүстік Корея төрағасы Ким Чен Ын – балалық шағын Швейцарияда өткізіп, сол жер­де білім алған капиталистік қоғамның өнімі. Сөйте тұра өз елін әлі күнге дейін социалистік қалпында  ұстап  тұруы  өкінішті.

Қазақстан билігінде «Болашақ» бағдар­ламасы арқылы АҚШ-та, басқа да дамыған елдер­де білім алған жастар қамтылып жатса да социалистік бюрократиялық жүйе әлі қалпында деуге болады. Біз өзіміз билік пен үкіметімізді реформалауға мұқтажбыз. Адамдар жүйені реформалауды «революция» деп қабылдайды. Ал біздің революциямыз саяси жүйеде, экономикалық жүйеде және құқықтық жүйеде жан-жақты өзгерістерді талап етеді. Бізде қаңтар оқиғасынан бері «Жаңа Қазақстан» атты кітап жазылып келеді. Егер біз осы мақалада сипатталған негізгі 13 түрлі саяси және экономикалық революция жасай алсақ, Қазақ елі еш кедергісіз Швейцарияға айналып, Алаш арыстарының арманын орындай  алатын  болады…

Амантай  ТОЙШЫБАЙҰЛЫ,

Mazhab.kz діни-танымдық порталының

бас редакторы