1983 жылдың 25 сәуірінде кезекті еңбек демалысына шыққан Вьетнам Халық армиясы штабының аға кеңесшісі, Вьетнам Қорғаныс министрінің бірінші орынбасары, генерал-лейтенант Жансен Кереев мінген әскери ұшақ Москвадағы әскери аэродромға қонғанда жедел жәрдем көлігі күтіп алып, генералды академик Бурденко атындағы әскери госпиталға жеткізді, сол жерде ол есіне келместен қайтыс болды. Диагнозы – гепатит, бірақ жүрек, бүйрек, бауыры неге бір мезгілде істен шыққанына дәрігерлердің өзі таң қалды. Оларға «бәрін де ұмытыңдар» деген бұйрық берілді. Таң қалатын екінші жағдай, жоғары шенді қолбасшыға қызметтік міндетті медициналық сараптама жасалған жоқ. Совет армиясының басты басылымы «Красная Звезда» газетінде жарияланған қазанамада неден қайтыс болғаны да жазылмады. Офицерлер үйінде қоштасу аяқталған соң, арнаулы ұшақпен Алматыға жеткізілді. Себебі, КПСС ОК Саяси бюро мүшесі, Қазақстан Компартиясының бірінші хатшысы Д.Қонаевтың жеке өтінішіне сәйкес денесі өзінің туған отанына жеткізіліп, Кеңсай зиратындағы даңқты қолбасшы Бауыржан Момышұлының қасына жерленді. Көп ұзатпай, генералдың жары Уфуза Орынбасарованы Москваға шақыртып, күйеуінің қазасы туралы сөз қозғамауды тапсырды, «совет армиясы қатарында офицер болып қызмет атқарып жүрген ұлыңыз бен күйеу балаңыздың тағдыры өзіңіздің қолыңызда екенін біліп жүріңіз», – деді.
Жансен Кереев совет армиясы қатарындағы болашағы зор генерал-лейтенант еді, оны СССР Қорғаныс министрі, маршал Д.Ф.Устинов жақында өзінің бірінші орынбасары етіп тағайындайды деген сөз ауада қалықтап, жасы 70-тен асқан маршал Устиновтың орнына қорғаныс министрі болады деген сөз желдей есіп тұрған болатын. Осылайша сол кездегі жетекші генерал болған Кереев есімі ұмытыла бастады, бір қынжылатын нәрсе тәуелсіздік алғаннан кейін де Керееевтің есімі атала бермейді, Қазақстан тарихында да есімі жазылмаған. Сонымен Кереев кім?
Жансен Кереев 1930 жылы 1 қаңтарда Ақтөбе облысы, Темір ауданы, Бабатай ауылында ауқатты отбасында дүниеге келді. Үлкен ағасы Мұса інісіне жазу мен сызуды, қазақ батырларының жыр-дастандарын домбырамен айтуды үйретіп, бойына ұлттық сана қалыптастырды. 1941 жылы соғыс басталғанда теміржолда жүк тасушы, ауыл поштасында хат тасушы болып жүргенде, соғыстың соңғы айында ағасы Мұса Берлин үшін шайқаста қаза тапқаны туралы «қара қағазды» өзі бірінші болып оқыды. Соғыс аяқталған соң, үзіліп қалған оқуын жалғастыру үшін Ақтөбе қаласындағы №6 мектеп-интернатқа қабылданады. Соғыстан соңғы Ақтөбе қаласында сырттан көшіп келген келімсектер топтасып қазақтарға тиісетін. Қалада сол кезде «Большая татарка» деп атанып кеткен аудандағы көше бұзақылары интернат балаларына да күн көрсетпейтін болды. Оларға қарсы Жансен интернаттағы қазақ балаларынан топ құрып, төбелесіп, жетекшісі болып басқа ұлтты басындырмайтын еді. Олар да Жансенді «Джексон» деп атап, бағынатын еді. Осы көше үшін төбелесте оның бойында табандылық, батылдық, жетекшілік сияқты қасиеттері ашылды.
1949 жылы Совет армиясының қатарына шақырылып, отан алдындағы борышын Куриль аралдарында өтейді, әскердегі жетекшілік қасиетін байқаған командирлері 1951 жылы Жансенді Благовещинск қаласындағы әскери-командалық жаяу әскер училищесіне оқуға жібереді. 1955 жылы училищені бітірісімен Чита қаласына таяу жердегі әскери бөлімде лейтенант шенімен взвод командирі болып 1956 жылға дейін істейді. 1956 жылғы Венгриядағы көтеріліске байланысты Қиыр шығыстағы әскери бөлімдер шығыс Европадағы социалистік елдеріне көшіріле бастайды, осылайша Жансен ГДР-ге ауыстырылады. 1962 жылға дейін 7 жыл бойы лейтенант шенімен взвод басқаруы өте сирек кездесетін жағдай еді, ол түсінікті, ротаны бірыңғай соғысқа қатысқан офицерлер басқаратын. Өз қызметіне мығым жас офицерді Москвадағы М.Фрунзе атындағы академияға оқуға жібереді, бір жылдан соң үздік оқығаны үшін Фрунзе атындағы стипендия иегері болды. 1965 жылы академияны ең үздік бағамен бітіргені үшін Жансенің есімі академияның кіреберістегі сол қабырғасына мәңгілікке ойылып жазылды. Академия бастығы, армия генералы Курочкиннің талабы бойынша Ж.Кереев ең үлкен Ленинград әскери округіне жолдамамен жіберілді.
Ленинград әскери округіне келген Кереев орыс ұлтшылдығының көрінісін бірінші рет көрді. Округ қолбасшысы, армия генералы Сергей Соколов адам ойына кіріп шықпайтын шешім шығарып, академияны алтын медальмен бітірген подполковникті Ленинградтан қашықтағы «Саперная» поселкесіне батальон командирі етіп жібереді. Кереевтің бағына қарай дивизия командирі, соғысқа қатысқан генерал Владимир Соловьев үздік дипломы мен жақсы мінездемесіне қарап, Жансенді полк командирі етіп тағайындайды. Көп ұзамай генералдың үміті ақталды, Ленинград пен Киев әскери округтерінің бірлесіп өткізген «Днепр» мен «Дивна» әскери жаттығуларында оперативті дұрыс шешім қабылдап, тапсырылған стратегиялық мақсатқа бірінші болып жеткен полк командирі, подполковник Ж.Кереевті байқаған СССР Қорғаныс министрі, маршал А.А.Гречко қасындағы округ қолбасшысы С.Соколовқа: «Мына подполковникті бұдан да жоғары лауазымға тағайында» дегенде, іші тар ұлтшыл С.Соколов: «Әлі жас қой, жүре тұрсын, өсіру қолда тұрған нәрсе ғой» деп шығарып салады.
Бұл қазақ тағы да министрдің көзіне түсіп жүрер деп, Мурманск облысындағы ең қашық Печенга поселкесіндегі дивизия командирінің орынбасары қылып жібереді. Жаңа қызметке келісімен қамқор командир ретінде аты шықты, әскери қызметкерлердің балалары үшін жаңа балабақша мен мектеп салғызды, көше асфальттанып, жарық жүргізіліп, жайлы жағдай жасады, оқу мен жаттығудан дивизияның атағы тағы да басқалар үшін үлгі болуы орыс шовинистерінің мазасын алды. Округ қолбасшысы болған армия генералы С.Соколовтың қызметі өсіп, СССР қорғаныс министрінің бірінші орынбасары еді, енді ол Кереевтің әскери мансабына крест қоймақшы болып, Африкадағы қақтығыс болып жатқан Мали еліне жіберуге тырысты. «Тірі қалса, пенсияға жібереміз, өлсе, құрметпен жерлейміз» деген көрінеді. Мұны естіген генерал В.Соловьев Соколовтың орнына округ қолбасшысы болғаны жақсы болды, ол қитұрқы әрекетті бірден сезіп, «Ж.Кереевті мен сендерге бермеймін» деп, СССР Қарулы күштерінің Бас штаб жанындағы К.Е.Ворошилов атындағы академиясына оқуға жібереді.
1971-1973 жылдары академияны тағы да үздік бітіріп, полковник шенін алады. 1973 жылы Ж.Кереевті ГДР-дегі ең үлкен №27 мотоатқыштар дивизиясының командирі қылып жібереді, тағдыр оны екінші рет неміс жеріне қызмет етуге осылайша алып келді. 1974 жылы Чехословакия, Венгрия, Польша, Болгариядағы совет әскерлерінің біріккен «Қалқан» әскери жаттығу кезінде полковник Ж.Кереев ірі стратег қолбасшы екенін көрсеткені үшін 1975 жылы оған генерал-майор атағы берілді. Осы Германияда 1945 жылы қаза тапқан ағасы Мұсаның жерленген жерін көп іздегенімен, таба алмады. Лейпциг қаласындағы халықаралық көрмеде қазақ павильонын ашқызып, қала әкімшілігін ертіп келіп, қазақтың ұлттық тағамдарынан ауыз тигізеді. Қонаевпен жақсы қарым-қатынаста болғандықтан, осы көрмеде өнерін көрсетсін деп «Дос-Мұқасан» ансамблін шақыртқан болатын.
1979 жылы Бас штаб жанындағы жартыжылдық курсты бітіргесін генерал-майор Ж.Кереевке генерал-лейтенант шені берілді, ұсыныс үшін мінездеме берген СССР Қарулы күштерінің жаяу әскерінің қолбасшысы, маршал И.Павловский, ГДР-дегі совет әскерлерінің қолбасшысы, маршал Г.Ивановский, штаб бастығы, армия генералы Д.Гриневич, танк армиясының қолбасшысы Б.Ситиковтар: «Ж.Кереев қандай да болсын жоғары лауазымға лайық» деп атап көрсетті.
Ж.Кереевтің өзі Орта Азия әскери округін басқарғысы келетінін айтқанмен, өтініші ескерусіз қалды, баяғы ата жауы, Қорғаныс министрінің бірінші орынбасары С.Соколов Қонаев пен Кереев достық қатынаста екенін алға тартып, Орта Азия әскери округінің басшысы қылып болашақ министр Д.Язовтың кандитатурасын өткізіп жіберді де, Ж.Кереевті Павольже әскери округінің қолбасшысының орынбасары және штаб бастығы қылып жібереді. бұл қызметте 1982 жылға дейін болды.
Социалистік Демократиялық Вьетнам республикасына Қытай тарапынан агрессия жасалуына байланысты Ж.Кереев 1982 жылы қаңтарда Ханойға жіберілді. Вьетнам Қорғаныс министрінің бірінші орынбасары және армия штабының аға кеңесшісі болып, осы елдің жауынгерлеріне советтік қару-жарағын қолдануды үйретуге басшылық жасады, сондықтан вьетнамдықтар генерал-лейтенант Ж.Кереевті аса құрметтеп, «жолдас Кери» деп атап кетті. Осы елдегі советтік бас кеңесшісі, армия генералы Ф.Кривда жоғары шенді офицерлердің сауда-сатықпен айналысуына көз жұма қарауына наразы болып, совет офицерінің мундир арына (честь мундира) кір келтіретінін бастығы Федот Кривданың бетіне айтқанда: «Не, қазақтың қаны қайнап маза бермей жүр ме? Есіңде болсын Кереев, біз көппіз, сен жалғызсың, ал Москва қашықта» деп бұған көнуге тура келетінін айтқан болатын. Офицерлер көрші елдер Камбоджа мен Лаостан шетел мен жапондардың тұрмыстық техникасын көтерме бағада сатып алып, Совет одағына жіберетін, ондағы сыбайластары 20 есе бағаға cататын. Мысалы, жапондық «Сони» магнитофоны бұл жақта 70 сом тұрса, СССР-де 1 мың сомға ойланбай сатып алатын. Кереевті қынжылтатыны офицерлер өз мақсатына әскери тікұшақты емін-еркін пайдаланатын. Кереевтің басты қателігі бұл туралы Москваға барғанда Қорғаныс министрі маршал Устиновқа айтып тоқтатамын деп ашық айтатын. 1983 жылы сәуірде кезекті еңбек демалысын алып, Москваға ұшарда бастығы Федот Кривдаға қалыптасқан әскери дәстүр бойынша жолаяқ жасап үйіне соғады, сол жерде тіскебасармен жүз грамдатып шығады. Сол кезде көліктен шықпай күтіп отырған әйелі Уфуза Жансеннен бұрын Кривданың адъютанты асығыс шығып кеткенін көреді. Кейін күйеуі қайтыс болған соң есіне түсірді, «Вьетнамның шыжып тұрған ыстық күні адъютанты қолына медициналық қолғап киіп ағаны несі?» деп ойлаған болатын.
Жансен мен Уфузаның Жанна мен Артур деген екі баласы болды, күйеу баласы мен ұлы совет армиясының офицерлері еді, кезінде «Жансеннің өлімі туралы сөз қозғама, үйіңде екі офицердің жағдайын ойла» деп ескерткен болатын. Өкінішке қарай, ұлы Артур өмірден ерте озды. Жансен Қазақстанда 3 рет болды. 1980 жылы 20 тамызда Қазақ АКСР-нің құрылғанына 60 жылдығына орай, 1981 жылы Қазақстанның Ресейге қосылғанына 250 жылдығына орай және 1982 жылы 12 қаңтарда Д.А.Қонаевтың 70 жылдығына байланысты, соңғы сапарында 32 жыл бойы әскери қызметте жүргенде алғаш рет Алматыдан 3 бөлмелі жеке пәтердің кілтін досы Димаштың қолынан алды, отставкаға шыққасын осында тұруды ойлады.
2020 жылы даңқты генерал Жансен Кереевтің 90 жылдығы Ақтөбеде кең көлемде аталып өтті, вокзал маңындағы үлкен көшеге есімі беріліп, қоладан бюст мүсіні ашылды. Жыл сайын 9 маусымда отан алдындағы борышын Германиядағы совет әскерлерінің шектеулі контингент сапында өтеген ардагерлер осы бюстке гүл шоғын қоюдан кездесулерін бастайды. Жансен 7-сыныпқа дейін оқыған «Шұбарқұдықтағы» мектепке есімі берілді. Осының барлығы жақсы әрине, бірақ тірі кезінде орыс шовинистерінің кесірінен осындай құрметті көре алмай кетті ғой, жарықтық…
Ж.Кереев қай жақта болса да қазақ екенін мақтанышпен айтып жүрді, Германияға «Гүлдер» ансамблі өнер көрсетуге келгенде, үйіне шақырып, қонақасы берді. Өзі де «Кіндігімнің жас қаны, Тамған жерім ауылым» деген әнді домбырамен жиі айтатын еді…
Бақытжан АБДУЛ-ТҮМЕНБАЙ,
тарихшы,
Қазалы ауданы
Пікірлер жоқ. Бірінші болыңыз!