Жаңашыл һәм күрескер ғалым

Әңгімемізді осынау жаңашыл һәм күрес­кер ғалым  Самат  Көшенұлы Өтениязовтың қысқаша өмір жолымен таныстырудан бас­тайық.

Ол 1978 жылы Украинаның И.И.Мечников атындағы Одесса мемлекеттік университетінде Роман-герман филологияcы факультетінің Испан  тілі  мен  әдебиеті  бөлімін  бітірген.

1981-1999 жылдары Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының Шоқан Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтында ғылыми жұмыспен шұғылданды. Ертедегі түркілер мәдениетін және қазақ мемлекеті тарихын зерттеумен айналысты. Белгілі шоқантанушы ретінде танылды. Тарих ғылымдарының  кандидаты.

Кубаның Қазақстандағы елшілігінде аудар­машы және кеңесші болған. Алматы Шет тілдер университетінде және Қазақ-Америка университетінде испан тілінен сабақ берді. Испа­ния Сыртқы істер министрлігі ұйым­дастырған испан тілі мен әдебиеті оқытушыларының біліктілігін арттыру жөніндегі алты айлық курсынан өткен. 2001 жылдан Мадрид университетінің профессоры. 1991-2001 жылдары «Central Asia newsfile» атты Лондон университеті журналының Орта Азия мен Қазақ­стан  бойынша  тілшісі  міндетін  атқарды.

Академик Зиманов ашқан университеттің кафедра меңгерушісі, деканы, проректоры, бірінші  проректоры  қызметтерінде  болды.

2018  жылдан  бері  әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде испан, латын тілдерінің  оқытушысы  қызметін  атқарады.

Латын мен испан тілі негізгі мамандығы болғандықтан, С.Өтениязов Еуропа тарихы мен әдебиетін тікелей танып, аса жетік білді және  ғұн  империясының  әлем тарихы мен  қазақ  тарихындағы  орнын, оның  түркі  халық­тары,  қазақ   халқы  арасындағы этнография­лық байланыстарын жан-жақты зерттеп, ғылым­ның осы саласының Қазақстандағы негі­зін қала­ған  оқымысты  болды, ол – бірден-бір  белгілі  қазақстандық  аттилатанушы.

Тарихшы-ғалым Самат Көшенұлы зерт­теуінің негізгі бағыты – Аттиланың әлем әдебиетін­дегі орны. Ол герман тайпаларының батырлар жырындағы Аттила бейнесін түбегейлі зерттеп, өте жағымды кейіпкер екенін көрсетті.  Аттила мен ғұндар тақырыбында алты  монография   жазды және екі универ­си­тет  студенттеріне  арналған екі  оқулығы жарық  көрді.

Аударма саласындағы еңбектерін де ай­тайық. Испан тілінен Испания және Латын Америкасы жазушыларының жиырмадан астам әңгімесін және бірнеше романды қазақ тіліне аударды. Орыс тілінен Шоқан Уәли­хановтың шығармаларын, шағатай тілінен Қадырғали Жалайыридің туындыларын қазақ тіліне  тәржімалаған.

Одесса мемлекеттік университетін бітіріп келгеннен соң аз жылдан кейін испан тілінің маманы Самат Көшенұлы Алматыда Ш.Уәли­ханов атындағы Тарих, археология және этногра­фия институтында жемісті еңбек етті. Мұнда ол академик Ә.Марғұлан және институт директоры, академик Ақай Нүсіпбековтің қамқорлығы арқасында белгілі ғалымдармен бірге қазақ халқының тарихын жазу жұмыс­тарына қатысып, іргелі жұмыстар жүргізуге қабілет­ті  зерттеуші  ретінде  қалыптасты.

Академия қабырғасында оған атақты академик Әлкей Марғұлан ұстаз болды. Ол Әлекеңнің жетекшілігімен Шоқан Уәлихановтың ғылыми мұрасын зерттейтін ғалымдар тобында еңбек ете жүріп, білікті шоқантанушы дәрежесінде мойындалды. Бұл ретте оған тарих институт­ында бірге қызмет атқарған көрнекті ғалымдар  Мәриям  Тұрсынова, Болат Көмеков  үлгі-өнеге  көрсетіп,  зор  ықпалын  тигізді.

Самат Көшенұлы қазақ халқының дербес елдік мәртебесін жоғалтқанға дейінгі тарихын зерттеуге атсалысу барысында кеңес өкіметі тұсында жасырылып яки бұрмаланып келген тарихи оқиғалар мен қаһармандар жайындағы шындықты көтерді, өткір мақалалар жазып, елеулі жаңалықтар ашты. Мәселен, Қазақ Ордасында ханды халық емес, ру-тайпа басшылары сайлайтынын, ханда шексіз билік болмайтынын, тіпті хан тұрақты әскер де ұстамайтынын, қажеттілік туғанда сарбаздарды рубасылары жинап беретінін дәлелдеді. «Ақтабан шұбырынды…» қасіреті қалай туғанын баяндап, сол кездегі орыс-жоңғар қарым-қатынасының көпке беймәлім тұстарын көрсетті. Көпшілік санасына халқы алдындағы еңбегі бұрмаланып, басқаша сіңірілген Әбілқайыр хан туралы шындықты ашты…

Осынау маңызды бағыттарда зерттеулер жүргізумен қатар Өтениязовтың ғұн (хұн, хун, гунн) деп аталатын ежелгі дәуірдегі тайпа­лар одағының, түрк  халықтарынын арғы атасының мұрасын, хундардың аса әйгілі басшысы Аттила тарихын зерттеуші бірден-бір маман, ғылыми жұртшылық мойындаған аттила­танушы ретінде танылғанын атап айту ләзім. Ол бұл тақырыпқа Одесса  университетінде оқып жүрген кезінен қызығушылық танытқан еді. (Кейінірек Мадрид университетінде қыз­мет істеген жылдары испандық кітапханалар қоймаларын  сүзіп, Аттиланың батыстағы өмірі мен қызметін жан-жақты қарастыр­ған-тын). Түрк халықтарының тарихын терең қарас­тырған тарих ғылымдарының докторы Александр Бернштамның көп жылғы ізденіс­тері нәтижесінде дүниеге келген «Гундар тарихы­ның очеркі» («Очерк истории гуннов») атты еңбегі  үшін сталинизм тұсында «буржуазиялық ұлтшыл» деп таңбаланып ресми сынға ұшырағанын оқып біліп, таңғалған-ды. Таңғалған да, сол тараптағы өзіндік зерттеуін жалғастырып, іздене  берген.

Содан, Алматыға келіп, тарих институтына орналасқаннан кейін Марғұлан сынды ғұлама ұстазының ақыл-кеңесімен дүниеге келген хундар мен олардың көсемі Еділ батыр (Аттила)  жайындағы алғашқы мақаласын оқырманға ұсынды. Мақала бұдан қырық төрт жыл ілгеріде, жастардың «Білім және еңбек» атты ғылыми-көпшілік  журналында басыл­ған бола­тын. Жарияланым тақырыбының сонылы­ғымен және мүлдем тосын, тың болуы­мен көпшілікке қатты ұнады. Оған ғылыми орта  да елең етті. Содан бастап Саматтың Аттила  бастаған  хундардың адамзат тарихындағы орны туралы зерттеулері, сондай-ақ жауынгер көшпенділердің көсемі жайында жас ұрпақ үшін да­йындаған  танымдық туындылары әр жылдарда қазақ және орыс тілдерінде жария­ланып тұрды. Осы жүзжылдықтың басында «Аттила»  атты  зерттеу  еңбегі  жарық  көрді.

Самат  бұдан  кейін  академик  Салық Зиманов­тың  жетекшілігімен «Атти­ла  және оның әлем әдебиетіндегі орны» атты көлемді монография жазды. 2010 жылы басуға әзірленіп, шығудың алдында тұрған (алайда кітап түрлі жағдайға байланысты кешіктіріліп, содан он жыл өткен соң ғана, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ректоры Жан­сейіт Түймебаевтың басшылығымен 2021 жылы жарық көрді) Самат­тың осы алғашқы үлкен жұмысы­на арнап жетек­шісі Салық Зиман­ұлы «Аттила туралы жаңа басылым» атты кіріспе мақала жазған-тұғын. Онда академик: «Автор  хун тарихы мен Аттила тарихы басқа түркі халық­тары сияқ­ты қазақ еліне де ерекше қатысы бар екенін жан-жақты көрсетеді» деп ерекше атап өткен еді. Бұл тұжырым оқыр­манның монография­мен жақын танысуға деген ынта­сы мен қызығу­шылығын  арттыра  түсері  кәміл. Еңбекті   мұқият  оқып, мәтінге қосымша берілген мазмұнға бай  безендірме материалмен танысу барысында оқырман көптеген тың мәліметке қаны­ғады. Академик Зиманов атап көрсеткендей, Самат Өтениязовтың бұл жұмы­сының  хундар  мен  Аттила  проблемаларын түгел  қамтыған, қысқа да нұсқа түрде баяндаған анықтамалық  және  көне тарихты білуге құмар­тушылар  үшін өте пайдалы кітап екеніне көзі  жете  түседі.

Самат Өтениязовтың осынау үлкен кітабы­ның алғашқы бөлімі ежелгі көшпенді хун­дар­дың ордасы біздің дәуірімізден бірнеше ғасыр бұрын Қытай елімен көрші болғанынан, белгілі бір мерзімде оны өзіне бағындырып, ұзақ уақыт бойы салық төлетіп тұрғанынан басталады. Сосын біздің дәуіріміздің ІІ ғасырында Хун ордасының Батыс Қазақстанда мемлекеттік бірлік құрғаны, содан соң батысқа жылжығаны, IV-V ғасырларда қуаты арт­қаны, әсіресе Аттила билеген 434-454 жылдары мүлдем күшей­гені көрсетіледі. Аттиланың Рим империясын ыдыратуы, оның одақтасы болған германдықтарды бағындыруы, тарихта «халық­тар ұрысы» деп аталатын әйгілі Ката­лаун шайқасының шындығы, Аттила өмірден өткеннен кейінгі жағдайлар да кітапта қызықты баян­далады.

Осы жайттарға толық тоқтала келе, хундардың  Еуропаға келуі қандай жағдай орнатқанын ашып  көрсетіп, автор «Батыс хундар Еуропа­да өшпес  із  қалдырды»  деп  қорытады.

Келесі бөлімде хун мәдениеті мен өнерінің адамзат тарихында алатын орны қарастырылған. Автор мұнда Орданың мемлекеттік тілін, хундар мен түркі тілдерінің сабақтас­тығын, хун, қыпшақ, қазақ халықтары арасын жалғастырып тұрған этнографиялық, мәдени және  тұрмыстық  сипаттарды  ашқан.

Үшінші бөлімде хундардың және олардың ұрпағы боп келетін ежелгі түркілердің ең көп қоныстанған Шығыс Түркістан, Моңғолия, Алтай, Қазақстан, Орта Азия жерлеріндегі обалар­дан алынған зергерлік бұйымдар тағдыры, Бірінші Петрдің Сібір коллекциясы, оның тарихы, XVII ғасырдан басталған Сібір обала­рын тонау тарихы, қазақ жерінде совет заманында  жүргізілген археологиялық зерттеу­лер­дің  нәтижелері  баяндалады.

Одан кейінгі бөлімдер тікелей Аттилаға арналып­ты. Самат Көшенұлы Аттиланың латын, испан әдебиеттерінде, Скандинавия халық­тарының, немістің батырлар жырларында қандай орын алғанын, шығыстық батыр  бейнесі оларда қалай көрсетілгенін тарихи шындықпен салыстыра отырып қарастырған екен. Ол француз, неміс драматургияларында жасалған  Аттила  образын талдап, неміс, итальян музыка өнерінде қалай бейнеленгенін әңгімелейді. Әсіресе әйгілі «Риголетто», «Труба­дур», «Травиата», «Аида» сынды опера­ларымен  есімі  әлемге мәшһүр ұлы компози­тор Джузеппе Вердидің «Аттила» операсы жайында танымды да қызық талдама жасайды. Опера 1846 жылы Венецияда, совет заманында Бурят театрында, Мәскеудегі Үлкен театр сахна­сында  қойылған  еді.

Автор ағылшын, орыс, қазақ әдебиеттеріндегі, француз, испан, итальян, түрк халық­тары бейнелеу өнеріндегі Аттила образының ашылу жайын баяндап, «соңғы жылдары қазақ  елінде хундар мен Аттилаға тек тарих пен әдебиет зерттеушілері ғана емес, қылқалам шеберлері де көңіл бөле бастады» деп жазды. Мысал ретінде Ташкентте тұратын қазақ суретшісі Әбдімәлік Бұқарбаев салған «Аттила» портретін, алматылық архитектор, суретші, мүсінші Әміржан Омаров сомдаған «Аттила» скульптурасын  атады.

Хун ордасы тарихын және хундардың даңқты көсемі Аттиланың өмір жолын зерттеушілердің Еуропада аз болмағанын айта отырып, автор бұл тақырыпты кітаптың бесінші бөлімінде терең ашқан. Рим империясы өмір сүріп тұрған шақтан  және  империя  құлаған V ғасырдан бастап түрлі дерек жазып қалдырған IV-XVIII ғасырларда өмір сүрген тарихшыларды атай келіп, XV ғасырдан бастап Еуропада аттилатану ғылымы, оның ішінде екі үлкен мектеп – француз және неміс мектептері қалыптасқанын атап айтады да, оларды нақты мысалдармен түсіндіреді. Хундар тарихын ұзақ уақыт бойы христиан дініндегілердің бұрмалап келгеніне шолу жасайды. Еуропа төрінде әділ патшалық құрған, адал дипломат болған Аттиланы христиан тарихшылары  өз  тараптарынан  оны жағымсыз етіп көрсетуден танбаған әрекеттерін тоқтатқан емес, бірақ «христиан әлемі қанша айыптаса да, Аттиланы әлем тарихы мен мәдениетінен  алып  тастай  алмады. Шындық  жеңді»  дейді автор.

Аттилатанушы Өтениязов  хундардың адамзат тарихындағы орны мен рөлі XVIII ғасыр­дан бастап біршама әділ зерттеле бастағанын, ал 1856 жылы Парижде екі том болып жарық көрген Амадей Тиерридің «Аттила және оның ізбасарларының тарихы» атты зерттеуі атти­латану  мәселесі бойынша шын мәніндегі рево­люция жасағанын еңбегінде атап айтты. Тиерри  ұзақ жылғы ізденісінің нәтижесін Атти­ла  есімі адамзат тарихындағы ұлы адамдар Александр Македонский мен Юлий Цезарь қатарынан орын алды деген тұжырым­мен түйін­деді, ол христиан діні әсерімен хундарды күйреткіштер, жауыздар кейпінде көрсету мақсатымен  жазылған басқа зерттеу­лердің бәрін жоққа шығарды, сөйтіп Аттила есімін еуропалық зерттеушілердің сыңаржақ айып­тауларынан  батыл  арашалап  алды  деп көрсетті.

Кітабының эпилогы орнына «Аттиланың арманы» деп берген қорытынды сөзінде Самат Көшенұлы атақты тарихи кейіпкері «демократиялық мемлекет құруды армандаған болатын» деп, бұған оның Рим қаласында білім алуы, рес­публикалық Римнің ілім-білімі мен архитектурасының қарыштап дамығанын өз көзімен  көруі  себеп  болғанын  айтқан.

Ол хун ордасы ұрпақтарының бірі Уархун (Арғын) қағанаты Еуропа жерінде үш ғасыр ат ойнатқанын, ал батыста да көрініс берген Азия­дағы  хун ұрпақтары құрған түрк қағанаты, Хазар, Осман империясы, Жошы Ұлысы (Ұлығ Ұлыс, Алтын Орда) адамзат тарихында өшпес із қалдырғанын айта келе, XV ғасыр­да Хун ордасының тағы бір ұрпағы Қазақ мемлекеті туғанына тоқталған. Сөйтіп ғалым Өтения­зов Аттила армандаған демократия­лық мемлекетті мың жылдан кейін болса да қазақ­тар құрды деп қорытады. Алтын Орда­ның арқасында пайда болған Ресей империясы көп жылдар қастандық жасап жүріп құлатқан Қазақ хандығы «шын мәнінде жаңа заманның інжу-маржаны», «нағыз демократиялы мемлекет»  болатын  дейтін  тұжырым  жасайды.

Бұған дәлел ретінде Самат Көшенұлы мемлекет­тегі хан билігінің шектеулі болғанын, ханның сайланбалы лауазым екенін, оны жалпы халық емес, рубасылар, билер сайлап тұр­ғанын, мемлекетті іс жүзінде билер инс­титуты басқарғанын, оған  ханның  қаражат,  әскер  жинау, заң шығару, қылмыскерді  жаза­лау мәселелерінде әрқашан тәуелді болғанын келтіреді. Бұл тақырыпқа, жалпы Қазақ хандығына қатыс­ты жарыққа шығып жатқан оның  көптеген тың  жаңалықтары  бар аса құнды  мақалалары  атақты  академиктер Әлкей Марғұлан мен Салық Зимановтың мақұлдауы мен  қолдауына  бөленіп  тұрған-тын.

Осыларды, яғни біздің тарихымыздың аса көкейкесті мәселелеріне сіңірген еңбектерін сараласақ, Өтениязовтың ғылымдағы нағыз жаңашыл күрескер, қоғам қайраткері екеніне көзіміз  жете түседі. Тілге тиек боп тұрған еңбегінде ол  Еуропа тарихында өшпес із қалдыр­ған азиялық түрк Аттиланың өз заманында орындай алмай кеткен арманы Қазақ Ордасында  жүзеге  асты деген қорытынды жасайды. Аттила­ға қатысты құнды мәліметтерді сараптай отырып, хундардың мәдениетін, әдет-ғұрпын, қару-жарағын, қолданған ыдыс-аяғын, ұлттық тағамдарын қарастыра келе, оларды бүгінгі күнгі қазақ этнографиясымен салыс­тырып, көптеген ұқсастық пен сабақтастық тапқанын  нақты  көрсетеді.

Осынау үлкен еңбегінің қорытындысында ғалым: «…бабаларымыздың  даңқы аса биік болса да  әлі күнге дейін тарихын  Еуропа  философтарының көзқарасымен  оқытып  жүрміз» деген  қынжылыс  білдірді. Негізгі ойын:  «хундар  мен  олардың  қалың  ұрпақтары – түрк халықтарының  тарихы Еуропа тарихында  аса  қомақты орын  алатынын  мақтанышпен айтуға міндеттіміз» деп түйді. Қос қолымызды көтеріп қолдауға  тұрарлық  сөз.

Жаңа заманғы солақай саясатшыл һәм қатерлі бұрмалаушыларға,  әлдеқашан  ұмыт болуға тиіс ұлыдержавалық санадан арылмай, қазақтың жер-суын «орыс халқының сыйлығы» деген жалған тұжырымды жалаулатып, құдды әлемнің жарылқаушысы бір өздері боп көрінуге тырысатын әсіре ұлтшыл, көпшілікке түсінікті қазіргі терминмен айтқанда – кәдімгі империяшыл  озбыр  шовинистерге қарсы қоятын тарихи білім осы монографияда  тұнып  тұр.

Ізденімпаз, еңбекқор зерттеуші, тамаша ғалым Самат Өтениязовтың Аттила жайындағы іргелі еңбегі осындай ойға жетелейді. Кітап «Аттила және оның Еуразия тарихындағы орны» деген атаумен «Атамұра» баспасынан 2023 жылы екі том боп басылып шығып, қалың оқырманға жол тартқан. Бүгінде оның оқыр­мандарға рухани азық беріп, олардың отаншылдық сезімдерін ұштай түсуіне елеулі үлес қосып  жатқанына  күмән  жоқ.

Бұл күндері әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінде «Әлем әдебиеті мен мәдениетіндегі Аттила тұлғасы» атты халық­аралық ғылыми-практикалық конференция өткізуге дайындық жұмыстары жүргізілуде. Жақында ақпараттық хат жария болды, онда конференцияның «белгілі қоғам қайрат­кері, ғалым-тарихшы және қоғамтанушы, Қазақ­стан Жазушылар одағының мүшесі, белгілі аудармашы, испан тілінің маманы, тарих ғылымдарының кандидаты, Мадрид (Испания) университетінің профессоры Самад Көшен­ұлы Утениязовтың 75 жылдық мерей­тойына» арналып отырғаны айтылыпты. Бәрекелді  дейсің.

Аттила тұлғасын  арқау  еткен  мұндай  халық­аралық ғылыми-практикалық конферен­ция алғаш рет 2001 жылы «Қайнар» университе­тінде (ректоры Еренғайып Омаров) болған еді, конференцияда бас қосқан Еуропа мен ТМД аттилатанушылары аса маңызды жиынды ұйым­дастырушыларға шексіз ризашылық білдірген. Енді міне, даңқты бабамызға арнал­ған сондай конференция белгілі аттилатану­шы-зерттеушінің 75 жасқа толуына орай өткізілмек. Орайы келіп тұрғанда мына жайтты атай кеткен жөн: биыл 75-ке келіп отырған Самат Өтениязовпен қатар ол зерттеген тұлғалар – Аттиланың туғанына 1625 жыл, Әбілқайыр ханның туғанына 340 жыл, Шоқан Уәлиханов­тың  туғанына 190 жыл толады. Осындай символикалық мәні бар ғылыми конференцияны ұйымдастырып жатқан Қазақ Ұлттық университеті  басшылығына  мол  алғыс…

Осы уақытқа дейін еңбегі елене қоймай, өзінің лайықты бағасын әлі де ала алмай келе жатқан білімпаз, еңбекқор тарихшы-ғалымға көрсетілмек бұл құрмет көңілге қуаныш ұялатады. Қазақ тарихының үлкен маманы, белгілі аттилатанушы Самат Көшенұлы Өтениязовқа мерейлі жасына орай осы шағын жазбамызбен құттықтау жолдай отырып, құрметті ғалымның еңбегі жарқырап жана берсін деп шын жүректен  тілек  білдіреміз.

Бейбіт  ҚОЙШЫБАЕВ,

тарих  ғылымдарының  кандидаты,  жазушы