Біреуге еру немесе біреуді ерту дегенмен ауырмаппын

Әлихан  ЖАҚСЫЛЫҚ:

Әдебиеттегі басқан қадамы қарышты, қаламы жүйрік жас жазушы – Әлихан Жақсылық. Ақылы мен еңбегіне сенетін, кеңге құлаш сермеуге тырысатын болмыс иесі. Жақында «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының лауреаты атанып, Лондондағы «Алтын бұғы» сыйлығын да абыроймен алды. Бойында жастыққа тән жалыны бар жазушының сөзі де өткір. Осы ретте, ойын білмекке ұмтылып, әңгімелесуді жөн көрдік.

ҚАЗІРГІ  ҚАЗАҚ  ӘДЕБИЕТІНДЕ  ҚАҢҒЫП  ЖҮРГЕН  ИДЕЯ  мен  ЖАНР  КӨП

– Әлихан, жазудағы шеберлігіңіз бөлек. «Нотр-Дамда құлшылық жасау керек пе?», «Афри­кадан Аляскаға», «Крестен түсіру» атты романыңызда қоғамдағы қайшылықты баян­дайсыз. Астарында мазмұнды мән, сананы сарсаңға салатын сұрақ бар. Тіпті, Оралхан Бөкейдің «Неге біз осы?…»,  «Неге біз осы, сондаймыз а?» деген әлеуметтік сауалын өзімізге қайтара қойғандай боламыз. Десек те, автор ретінде айтыңыз­шы, оқырман жалпы шығармада өз шындығын таба ма әлде қоғамдық ақиқатты іздей ме? Сондай-ақ, өз шығармаңыздағы кейіп­кер  ретінде өмір суруге тура келсе, қай кейіпкерді  таңдар  едіңіз?  Неліктен?

– Әрине, оқырмандарда сұрақ көп. Роман­ды толық түсінгенімен, жауап табады деп те айта алмаймын. Мүмкін, сұрақ үстіне сұрақ туындап, пікірталас болып қалар. Негізі кейіпкерлер арқылы қоғам кейпін көрсетуге тырыс­тым. Келесі сұрағыңыз бойынша, өз шығармам ішінде Рафаель болғым келеді. Жалпы қазақ әдебиетінде, қазақ прозасында халыққа кең тараған кейіпкер жетерлік. Дулат Иса­бековтің  «Қарғын»  романындағы, Мұхтар Мағауиннің, Оралхан Бөкейдің кейіпкерлері бар. Ал, мен Бердібек Соқпақбаевтың «Менің атым – Қожа» повесіндегі Сұлтан болып өмір сүруді  таңдайтын  едім. Жалғанды жалпағынан басқан, өзінің арманы бар, авторитарлық, тота­литарлық жүйеге, соның ішінде диктатуралық режимге мүлдем бағынбайды. Тіпті, оқудан да шығып кете салған. Ол шығармадағы  жағымсыз кейіпкер болуы мүмкін. Бірақ, қазіргі  заман­ның  нағыз  батыры  дер  едім.

– Меніңше,   еркіндіктен   айырылған    жазушы – көлеңкесінің  құлы  секілді. Сіздің  іркіп қалмай,  қаламыңызды  ауқымды тақырыпта тер­беуіңіз ұстанымыңыздың  берік  екенін  де байқатады. Шығармашылықтағы  ең  үлкен  тәуекеліңіз  қандай  болды? Ал, кейіпкерлеріңізді өмірге  әкелу  кезінде өзіңізге  қандай  сұрақ  қоя­сыз?

– Жазушы еркін, қаламынан ақиқат туындауы керек деген мағынада болса, кез келген жазушы идеологиялық туынды жазса, ол жерде өнер деген болмайды. Біздің өнер жасауға ұмтылатынымыз содан. Романымызды өнер тұрғысында, астарлы, детальді, символикалық түрде оқырманға жеткізе алсақ дейміз. Өйткені, қазіргі қазақ әдебиетінде қаңғып жүрген идея мен жанр көп. Соның бәрін іске асырып, басын тоғыстырып, оқырманға тұщымды шығарма ұсыну маңызды. Дұрыс айтасыз, жазушы үшін еркіндік өте қажет. Ол адамның ішкі түйсігімен ғана емес, барлық жағынан азат болуын білдіреді. Мысалы, мен романдарымды көбірек жазу үшін жұмыс істемеймін. Яғни, жұмыссызбын. Бұл маған шедевр туындыларды жазуға оң ықпал етеді. Шығармашылықтағы ең үлкен тәуекелім де 4 жыл жұмыссыз отыру шығар… Ал ақиқатты айту, батыл болу мен үшін тәуекел  қылдым деген іске жатпайды. Кейіпкерлер оқиға кезінде өзінен-өзі пайда болады. Әдейі жасайын деген ешбір  ойым  жоқ.

Еркіндік жайлы тағы бірер сөз қозғасақ. Негізі адам туа сала еркін, абсолютті бостан болып дүниеге келмейді. Өмір есігін ашқанда ұлтыңызды таңдамайсыз. Одан кейін дініңізді де ата-анаңыз таңдап береді. Яғни, яһуди, хрис­тиан немесе мұсылман болса, сіз де соның бірін иемденесіз. Бүлдіршін кезден бара­тын балабақшаны да, мектепті де таңдауда жеке шешімдеріміз  жоқ. Ол – қандай да бір үлкен  буынның,  үлкен буынға биліктің ықпалы, биліктің ықпалы сыртқа факторға қарай ойыс­қан, бір-бірімен шималанып жатқан шыр­ғалаң. Сондықтан, абсолютті еркіндік қандай да  бір  жағынан  бар  деуге  келмейді.

– Президентке Ашық хат жаздыңыз. Елді елең еткізіп, алаңдатқан мәселені қозғап, оң шешілуін қалайтыныңызды жеткіздіңіз. Сізді жас ретінде тағы не толғандырады?

– Іс насырға шауып, мүлдем бақылаудан шығып кетті. Құзырлы органдар өзінің жұмысын істемей жатыр. Заңгер мен адвокаттар әртүрлі пікір айтуда. Жазықтысы да, жазықсыз адам да қамалды. Жапа шеккен небір тараптар бар. Ал, Шерзаттың оқиғасы мен ағасының қайтыс болуы – үлкен қайғы. Отбасына түрлі қысым жасалып, үстінен хаттама толтырып, айыппұл да салды. Сондай-ақ, халық, жур­налист, блогерлер арасында ақпараттық буллинг көрсету белең алып кетті. Әлбетте, ешкімді ақтап отырған жоқпыз. Президент мәселені бақылауына алып, құзырлы органдарға нақты тапсырма беріп, әділ түрде ақ-қара­сын  айыруын  талап  еткен  едік.

Негізі  қоғамға, көп нәрсеге ренжудің қажеті  жоқ. Әрнені ойлап, басымыз ауырып, үйде жата бермейміз. Ұлт қалыптастыру жолын­да еңбек етіп жатқан адамдарға билік, халық тарапы­нан да еш тосқауыл  болмағанын  қалаймын. Қарапайым еңбек адамдары, баспагерлер  болсын, шетел әдебиетін қазақ тіліне аудар­ған,  көпшіліктің көзін ашуға ағартушылық бағытта жұмыс істеп жатқан адамдарға, жалпы қоғамдағы кез келген азамат­тың құқығына шектеу  келтірмесе  екен  деген тілегіміз бар. Әр адам өзінің хақымен өмір сүргені жөн. Өзінің ар-ұждан алдындағы бостандығымен, еркіндігімен қай университетте оқимын десе де барып,  білім алып, парасыз, тамыр-таныссыз дипломын  алса  дейміз.

ҚАЗАҚТАР  ЖАЗДЫ  ДЕГЕН  СЫНҒА  СЕНБЕЙМІН

– Классик авторлар мен жаңа толқынның арасындағы байланыс әдебиеттің болашағына қалай әсер етеді деп ойлайсыз? Қаламгерлердің бір-біріне пікір білдіруі интеллигенция жарысы ма әлде қабақ шытудың көрінісі ме? «Асылтас» байқауының  жайына  да  қанықпыз…

– Қазақ немесе әлем әдебиетіндегі классиканы айтасыз ба? Жеке басым үшін классик деген жоқ мүлдем. Классика деген сөзбен келіспеймін. Ол киім үлгісінде костюм-шалбар және галстук болуы мүмкін. Ал музыкада Ф.Шопен,  В.Моцарт, Л.Бетховен, П.Чайковский  шығар. Ал әдебиеттегі классик  ол  қандай болады? Тілі көркем бола ма, идеясы мықты бола  ма, жоқ әлде кино түсірсе  де,  драма, пьеса қылса да, киносценарийге айналдырса да, анимация түсірсе де, әдебиет, психология, философия қылса да, барлық жағынан іске асатын нәрсе ме? Сондықтан, әдебиетте мынау  классик, анау классик деп баға  бере алмаймын.

Ал, «Асылтас» байқауына келсек, онда тұрған ештеңе жоқ. Бірақ, бұл өмірімдегі ең соңғы байқаудың бірі деп есептеп отырмын. Нақты коммерцияға кетемін. Яғни, авторлық жұмыстарымды, кітап сатумен, тек жарнама, маркетология жағына бар фокусымды қоямын. Себебі, жазушының және шығарманың бағасын беретін байқау мен ұйымдар, жекелеген қорлар емес, оқырман және уақыт. Мен үшін оқырман арасында үн тастап, ойымды жеткізіп,  олардың  пікірін  білу  маңызды.

– Жалпы,  сынды  қалай  қабылдайсыз?

– Шығармашылық бойынша сынды көп күтемін. Бірақ, ол әдебиеттану тұрғысында айтылса жақсы ғой, біздегі бас-көзсіз сын. Яғни, әдебиет­ті, шығармаларды стандарттап алған. Кейіпкер, жазу, тіл көркемдігі осы шеңбердің ішінен шықпау керек дейді де, сыңаржақ пікір, сын да солай айтылады. Олардың бәріне мән бермейміз, көңіл аудармаймыз. Десек те, керек  жерін  міндетті түрде аламыз. Кейбір он өтіріктің ішінде бір шын сөз жүруі мүмкін. Ол шын сөзді сыншы шын айтайын деп ойламайды ғой. Көпіріп-лепіріп отырғанда аузынан шығып кетеді немесе жазып отырғанда сол ой жазу болып түсіп кетеді. Әйтеуір, соның ішінен бір ойды алып, нәтиже  шығарамыз.

Негізі сынға құлақ аспаудың себептері бар. Мен үшін әдебиетте кумир жоқ. Біреулер Э.Хемин­гуэй деп жатады. Біреу жасы 50-ге келсе де Таласбек деп әлі жүр. Біреу 60-қа келсе де Г.Маркес, енді бірі 70-ке таяса да Ю.Мисима дейді. Қазақ жазушыларының ішінде жасы 25-35, 44-55-тегі адамдар әлі Э.Хемингуэй мен У.Фолкнерді атайды. Тағы бірі Д.Джойс деп жаңалық ашқандай мәз болып жүр. Мен үшін кумир жоқ. Мен үшін олар жазушылықтың етегіндегі адамдар, шыңына шықпаған. Сондықтан, әлемге үн қатам, солармен тетелес, иық  тіресем, Э.Хемингуэй, Ю.Мисималармен бәсекелесе аламын дейтіндей амбиция болса, сындарға көңіл аударудың қажеті жоқ. Себебі, қазақ әдебиетіндегі сын шығармаға айтылмайды. Жазушының жеке басына өтіп кетеді. Керек  десеңіз, отбасын талдап кететін сындар бар. Сол себепті, қазақтар жазды деген сынға сенбеймін.

Әрине, Кобо Абэ секілді ғаламат жазушылар бар. Дегенмен, оларды жақсы көру, шығармашылығын мойындау – ұстаз немесе кумир қылу дегенді білдірмейді. Біреуге еру немесе біреуді ерту дегенмен ауырмаппын. Жазушы мынадай болу керек деген критерийлерді де ұстанбаймын. Тек пасық, арам болмағаны игі.

– Оқырманды олжалы етіп жүрсіз. 30 жасыма дейін 10 роман жазамын деген мақсатыңыз да бар. Десек те, жазудан қажитын кезіңіз бола ма? Сіз  үшін  жазудың  азабы  мен  ләззаты  қайсы?

– 30 жасыма дейін 10 роман жазамын дегенім рас. Бірақ, осы сөзге өкініп қалдым. Себебі, 30 жасқа дейін 10 роман мен үшін аз болып тұр. Тіпті 15-20 роман болуы мүмкін, бұйырғанын көремін. Бір жылда 4-6 роман жазуымның өзі маған аздық етіп жатыр. Бұл жалқау  адамның  тірлігіндей  көрінеді.

Иә, жазудан қажитын кез болады. Қазір қарызым өте көп. Банк, микрокредит, жеке адамдар да мазалайды. Олардікі дұрыс ғой, алғаннан кейін уақытылы төлеуім керек. Кейбір қаламақыларым уақытында түсетініне сеніп қалып, кейін қиналып қаламын. Себе­бі, Қазақстандағы кей қаламақылар мүлдем түспейді немесе айлап-жылдап созылып кете­ді. Мұндай қиын жағдайда жазу да жүрмей қалады. Кедергі келтіретіні – осы. Әлеуметтік мәселелерді әрі қарай айтудың қажеті жоқ деп ойлаймын. Ол  әркімнің  басында  бар.

КҮШТІЛЕР  ҚАЛАДЫ,  ӘЛСІЗДЕР  КЕТЕДІ

– «Топастың  ең   жаманы – әдебиетшімін  дейтін  топас». Жазушы да жеңіл сөз емес, арта­тын жауапкершілігі зор. Көтере алмайтын шоқпарды  белге байлайтындарға не дейсіз? Әлде боламын дегеннің  бетін  қақпау  маңызды  ма?

– Дұрыс сөз. Қазақ әдебиетінде бәрі – журналистер. Ең құрығаны газетте, телеарнада тілші немесе телеарнада жүргізуші, жылтыр бет. Бірді-бірге  соғыстырып, бірдеңені бықсы­тады.  Әлдененің  басын  шалып,  аяғын  айтады да, одан  ортасын қосады. Солар 1-2 әңгіме, 1-2 өлең жазып, әдебиетке тұмсығын тығып алады да жүреді. Әдебиетті былықтырады. Жазушы мен ақынды бір-біріне айдап салып, «арағайын»  болып  жатады.

Ауыз толтырып, жазушымын, ақынмын деп айтып жүргендер бар. Дұрыс, айта берсін. Бірақ, оны оқырман мен қоғам екшейді. Әлгі сыйлықты жеңіп алдым, яки мынаны ұтып алдым дегенімен шығармашылық әлеуетіне, жазуына, уақытын үнемдеуге мүлдем ықпал ете алмайды. Оқырманды да оята алмайды. Әйтпесе, мемлекеттік сыйлық алған шалдар қаптап жатыр ғой бізде. Қайсысының шығармасы қай оқырманға әсер етіпті? Өзінің руына, туған ауылына әсер еткен шығар. Онда да әсер етейін деп әсер етпейді. Ой, мынау біздің ауылдан, рудан шықты ғой деп бетін ашып көреді. Түсінсе түсінер, түсінбесе түсінбейді. Сыйлықпен көтеріліп жазушы болып жүргендер жетерлік. Бірақ, адамның еңбекқорлығы мен ізденісі, шығармашылық темпі қашанда маңызды. Бұл тұста қатты сыйлайтын адамдарым бар. Д.Байрон және М.Шаханов. Қоғамда Мұхтар Шахановты публикалық тілде жазады, андай-мұндай деп қаралап жатады. Десек те, 25-35 жас аралығындағы Қазақстандағы ешбір жас ақын Шахановтың шығармашылық темпіне ілесе алмайды. Сондықтан, бірінші шығармашылық темп, сосын міндетті түрде сапа керек. Бірақ, көп жазушы сапалы етемін деп жылдар бойы жазып жүріп алады. Сөйтеді де ол түкке тұрғысыз болып шығады. Ал, кейбір жазушылар  бір  жылдың  ішінде  жақсы  бір роман  жазып, екі-үш жылдан кейін тағы  мазмұнды  роман  жазуға  кіріседі.

Ешкімнің бетін қақпау керек. Дұрыс, бәрін көтеруіміз қажет. Эволюция заңы бойынша табиғи сұрып бар. Күштілер қалады, әлсіздер кетеді. Әдебиетшімін, жазушымын, ақынмын деп жүре беруі мүмкін. Бірақ, көп бас ауыртып, олармен айқайласып, күресудің қажеті жоқ. Қайталап айтамын, табиғи сұрып бойынша күштілер  қалады,  әлсіздер  кетеді.

– Сіз үшін ең қадірлі сөз қандай? Өмірлік ұраныңыз  ше?

– Ар мен адалдық. Жан тыныштығы. Басқа ештеңе емес. Ел-жұртқа, отбасыма, әулеті­ме, айналама адал болу. Маған істеген жақсылықтарын жақсы күйінде қайтару. Ең бас­тысы, жан тыныштығы маңызды. Сонда іс өнімді  болып,  еңбек  те  жемісін  береді.

– Уақыт бөлгеніңізге рақмет!

Сұхбаттасқан

Замира ҚОНЫСЖАН