Қазақстанға атом электр станциясы керек пе?

Атом электр станциясын салу Қазақстанда қызу талқыға түсіп жүр. Негізінен АЭС деге­німіз – ядролық реактор, қажетті жұмыскерлер, жүйелер, құрылғылар және жабдықтар мен құрылымдар кешені орналасқан энергия өндіруге арналған ядролық қондырғы.

Тарихи  шолу  жасайтын болсақ, 1948 жылы  3  қыркүйекте  АҚШ-та алғаш рет  электр  қуа­тын  пайдаланып, электр  құрылғыларын  қуат­тандыру мүмкін болды. КСРО-да 1954 жылы  27 маусымда қуаттылығы 5 МВт  болатын  бірінші Обнинск атом электр станциясы іске қосылды. 1959 жылы Францияда  алғашқы атом электр станциясы іске қосылды, 1961 жылы – Германия, 1962 жылы – Канада, 1964 жылы – Швеция, 1966 жылы Жапония да атом электр станцияларын ашты. Ең өкініштісі, АҚШ-та 1979 жылы Три-Майл-Айлендте  атом электр станциясында  ауыр апат болды, содан кейін Америка біртіндеп ядролық реакторлар салуды тоқтатты. 1986 жылы Чернобыль атом электр станциясындағы ауқымды апат, оның тікелей зардаптарынан басқа, тұтастай алғанда бүкіл атом энергетикасы саласы ауыр зардап шекті. Нәтижесінде Италия 90-жылдары атом электр станцияларын пайдалануды тоқтатты. Атом энергетикасы саласында тағы да бір 2011 жылы наурызда Жапонияда Фукусима-1 атом электр станциясында күшті жер сілкінісі мен цунамидің әсерінен үлкен апат болды. Осы трагедиялардан кейін атом энер­гетикасының  кейбір жетекші (АҚШ, Франция, Жапония) және басқа да елдер бірқатар атом электр станцияларын жапты. Италия барлық қолданыс­тағы атом электр станцияларын жауып, атом энергиясынан толық бас тартқан жалғыз ел болды. Бельгия, Германия, Испания, Швейцария ядролық энергиядан бас тарту үшін ұзақ  мерзімді  саясат  жүргізіп  жатыр.

Дегенмен, Литва мен Қазақстанда жабыл­ған атом электр станцияларының орнына жаңаларын салуды жоспарлағанымен, уақытша атом энергиясы жоқ. Австрия, Куба, Ливия, КХДР, Польша саяси, экономикалық немесе техникалық себептерге байланысты өздерінің алғашқы атом электр станция­лары құрылысы басталғанға дейін ядролық бағдарламаларын тоқтатты. Алайда соңғы екі ел қайтадан АЭС салуды жоспарлап отыр. Қазір Қазақстандағы жалғыз атом электр стансасы Ақтау қаласында қуаттылығы 350 МВт жылдам нейтронды реакто­ры бар болған. Ол 1973-1999 жылдары жұмыс істеді. Қазіргі уақытта Қазақ­станда атом энергиясы қолданылмайды. Электр энергиясынан мемлекетте  айтарлықтай тап­шылық  жоқ.

2014-2020 жылдары өңірлер бойынша электр энергиясын өндіру және жеткізу туралы

мың Гкал

Кестеде 2014-2020 жылдар аралығындағы өңірлер бойынша электр энергиясын өндіру және жеткізу көрсеткіштері көрсетілген. Деректерге сүйенсек, электр қуатына деген қажеттілікте ерекше өзгерістер жоқ, соңғы жылдары ғана Оңтүстік Қазақстан облысы Түркістан облысы мен Шымкент қаласы болып  екіге  бөлінген.

Мамандар да Қазақстанда электр қуатының тапшылығы жоқ деп есептейді. Дегенмен, оған деген сұраныстың артуы мүмкін екенін ұмытпауды сұрайды. Қазіргі уақытта еліміздің энергетикалық жүйесі көмір, газ және су электр станцияларынан  тұрады. Сондай-ақ үш пайыз­дық  жаңартылатын  энергия  көзі  бар.

2016 жылдың қарашасында Энергетика министрі Қанат Бозымбаев электр қуатының артық болуына байланысты республика кемінде жеті жыл бойы атом электр станциясын салмайтынын айтқан болатын. 2019 жылдың 3 сәуірінде Ресей президенті Владимир Путин Қазақстан басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевқа ресейлік технологияларды қолданатын атом электр станциясын салуды ұсынды. Келесі күні Қазақстан Республикасы Энергетика министрінің орынбасары Мағзұм Мырзағалиев АЭС құрылысының алдын ала алаңы ретінде Алматы облысындағы Үлкен атты елді мекені анықталғанын айтты. Осылайша, Балқаш көлінде атом электр станциясы пайда болуы мүмкін. (https://ru.sputnik.kz/trend/aes-kazakhstan/)

Ресейде атом электр станциясы бар. Сондықтан олар бар күшімен ойлап тапқан нәтижелерін, тәжірибелерін бәріне сатуға тырысады. Әйтпесе, зауыттарды жабуға тура келеді, ал Ресейде мұнымен бүкіл өнеркәсіп жұмыс істеп жатыр. Олар бұл өндірісті бір елдің аясында ұстай алмайды, сондықтан ресейліктер кеңейгісі келеді. Өйткені бұл осы саланың экономикасын сақтау  үшін  керек.

2019 жылдың көктемінде елде атом электр станциясын салу туралы әңгімеден кейін Премьер-министрдің  бұйрығы  шыққан.

АЭС салу бойынша осындай маңызды қадам­ды бүкіл ел қабылдауы керек. Президент Тоқаев бұған уәде берді. Президент Тоқаев дәл осылай уәде етті. Қазіргі уақытта электр қуатының тапшылығы жоқ. Бар болса, атом электр станциясының құрылысын түбегейлі шешу керек, саламыз ба, жоқ әлде басқа балама табамыз ба? Бұл мәселеге саяси тұрғыдан келу мүмкін емес, тек жоғарғы басшылардың ғана емес, орта буын жұмысшылары мен жалпы тұрғындардың  пікірімен  санасу  керек.

2019 жылғы сәуірде, Чернобыль АЭС-індегі апаттың  23 жылдығында Қазақстан Прези­денті халықтың пікірін ескермей, «АЭС бо­йын­ша  шешім қабылданбайды» деді. Екі жарым  жылдан кейін ол Ресейдегі форумда онлайн режимін­де сөйлеген сөзінде: «Бізге АЭС  қажет»  деді.

Өкінішке қарай, сіз бәрін жақсарту және қауіпсіз өмір сүру үшін жасау керек болғандықтан емес, біреу жасай алатындықтан көп нәрсе жасалатынын  білесіз. Мысалы, неге олар жыл сайын тротуар плиткаларын ауыс­тырады? Бұл қажет болғандықтан емес, шешім қабылдаған адамдар ақшаны игере алатындығын түсінетіндіктен. https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-nuclear-power-plant-construction-plans/31484366.html

Атом электр станциясын құру үшін бізге оны басқаратын және оны жұмыс істететін маман­дар қажет болады. Қазіргі уақытта мұндай мамандардың саны жоқтың қасы, сондықтан оларды шетелден тарту керек, содан кейін оларды оқыту керек. Тағы да бұл қызметтерге жұмсалатын шығындар мемлекеттік бюджеттен, қажетсіз шығындардан шығуы мүмкін, өйткені біз бұған дейін елде электр энергиясының жетіспеушілігі жоқ деп айтқан болатынбыз.

Негізінде мемлекет  тарапынан электр энергиясының тапшылығы туралы екі түрлі ақпарат   жүріп   жатыр:  мемлекет  басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Алматыда қаржы секторының өкілдерімен кездесуінде Қазақ­стандағы атом энергетикасын дамыту перс­пективаларына, соның ішінде АЭС құрылысына тоқталды. Оның айтуынша, ел электр энергиясы тапшылығының алғашқы белгілерін сезініп үлгерді, осыған байланысты атом станциясын салу туралы шешім қабылдауға тура келеді. Бұған дейін БАҚ өкілдерімен кездесуде Премьер-министр Асқар Мамин Қазақстанда электр қуатын жеткізуде ешқандай проблема болмайтынын айтқан болатын. Бұдан түсінетініміз, бізді өздерінің қызығушылығына қарай ақпаратты ауыстырып жатыр деген ой келеді. Бір елде екі басшы екі түрлі ой айтуға болмайды. Ғалымдар, оппозициялық топ айтса, сөз  басқа.

Кейбір жақтаушылар: «Көміртекті ізімізді азайтуымыз керек, оны бірінші кезекте энергетика саласында жасау керек. Ал оны азайтуға мүмкіндік беретін базалық станция – ядролық. Өйткені бізде өзендер көп емес, сондықтан көп су электр станцияларын орнатуға болмайды» дейді. Бірақ халықтың тығыздығы да үлкен емес екенін айта кеткен жөн. Өзендер аз дегенмен келісе қоймаспыз, одан кейін электр энергиясының басқа да қауіпсіз түрлері бар екенін ескеру  керек.

Неге атомдық энергияны алға тартып отыр десек, ол энергияның баламалы түрлеріне, яғни көміртегі жоқ энергияға жатады. Энергияның бұл санатына күн, жел энергиясы да кіреді. Бұларды басқаша жасыл энергия деп те атайды, өйткені зиянды шығарындылар жоқ. Ғалымдар атом реакторларында қауіпсіздік жүйелері бар дейді. Олардың атом энергиясына деген көзқарастары мүлде басқа. Оны қауіп­сіздіктің барлық принциптері сақталуымен түсіндіреді: тереңдікте қорғаныс, әртүрлі кедер­гілер және т.б. Мұның бәрі тексеріліп, күзетіледі: физикалық қорғаныс бар, жеке қауіп­сіздік  мәселелерімен айналысатын әртүрлі бөлімдер – ядролық, радиациялық, физикалық-ядролық және т.б. болады дейді. Әрине, бәрі тамаша айтылған, егер атом электр станциясын салу саяси қадам ретінде емес, таза экологиялық-экономикалық деп есептелсе, мәселенің түп-төркінін түсіне отырып, біз барлық қауіпсіздік құрылымдарын қамтамасыз ете аламыз ба? Тараз маңындағы және Арыс­тағы жарылыстардан кейін біз қандай сақтық шаралары  туралы  айта  аламыз?

Негізінде, атом электр станциясының өзі логистикалық және экологиялық проблемаларға  байланысты  үлкен  қауіптерге  ие.

Атом энергиясын пайдалану көптеген жаңа проблемаларды тудырады. Біріншіден, Балқаштың экожүйесі қазір өте тұрақты емес, өйткені көл таяз. Оның тереңдігі сыни белгіде. Жақын маңдағы АЭС-тің пайда болуы, тіпті радиоактивті шығарындылар болмаса да, одан бөлінетін ыстық су Балқаштың әлсіз эко­жүйесіне  теріс  әсер  етеді.

«АЭС салу ұзағырақ, қымбаттырақ, лас, әрі қауіпті».

Ядролық ғалымдардың «жобадан тыс апат» деген керемет сөзі бар. Бұл олар реакторды қаншалықты қауіпсіз жасауға тырысса да, олар болжай алмайтын апаттың бар екенін білдіреді. Бұл Чернобыльда да, Фукусимада да болды. Бәрін алдын ала білдік дегеннің өзінде, олар болжамаған апаттар бар болып шықты. Сондықтан бұны болжау мүмкін емес нәрселер, яғни, олар оны жеңе алмайды. Кенеттен жер сілкінісі мен бір мезгілде су тасқыны болса, сол жерде жарылыс пен 1000 жыл бойы қоршаған ортаның ластануына алып келеді.

2019 жылы Президент сайлауынан кейін Тоқаев қажет болған жағдайда АЭС мәселесі референдумға шығарылатынын айтты. Мәселені жалпы дауысқа салу қажет әрине. Бірақ, дауыстардың әділ саналуы мүмкін бе? Дауыс беру нәтижелерінің сенімділігі туралы күдік бар. Қоғам белсенді болса, оған құрметпен қарауды, алданбауды талап етсе, мұндай елде сайлау нәтижесі сенімді болар еді. Ал егер адамдар сайлауға мән бермесе, дауыс бермесе, бақылау­шы ретінде тіркелмесе, онда біреудің бірдеңеге сурет салуы мүмкін екеніне дайын болыңыз. Өткен сайлауда Алматыда сайлау­шылардың  30-ақ  пайызы  дауыс  берген.

Ресей немесе басқа біреу салатыны белгісіз. Бірақ, әрине, бұл – технология жеткізушісіне ондаған жылдарға тәуелділік. Егер бүкіл атом станциясы жүз пайыз импортталады деп есептесек, онда бұл ел мен ұйымға тәуелділік пайда болады. АЭС-тен саясат жасаудың қажеті жоқ, бұл экономикалық немесе экологиялық қажет­тілік  емес, біз  үшін.

Содан кейін тағы бір сұрақ туындайды: атом станциясының жұмысынан қалдықтарды қайда қою керек? Қазақстанда сақтау орны жоқ. Бізде Семей полигонында пайдаланылған радиоактивті көздердің шағын қоймасы бар, бірақ ол реакторлық отынға арналмаған. Қазақстанға оны бір жаққа әкетуге тура келеді, ал онымен үлкен проблемалар мен үлкен ақша, өйткені қалдықтардың импорты мен экспортын реттейтін, шешетін, тыйым салатын халықаралық шарттар бар. Ресейде және реакторлар салатын елдерде өндірістің толық циклі бар және пайда­ланылған  отынды  сақтайтын  орын  бар.

Бізге жаңа электр станциясы керек пе – ашық ақпарат жоқ, өйткені барлық ағымдағы болжамдарда, керісінше, энергияның профициті ұзақ мерзімді перспективада. Бірақ оңтүстік аймақ тапшы. Дәл инженерлік есептеулер қажет. Әзірге олар жоқ. Болашаққа арналған жоспарлары ашық көздерде де жоқ.

Бізге тарихи сәт келді: баламалы энергетика, атап айтқанда, күн және жел энергетикасы. Олар бір қалыпқа түсіп, содан кейін көмір гене­рациясына қарағанда арзанырақ болар еді.

Көмір энергиясы – шаңды, лас, ондаған миллион тонна қалдық. Газ сәл жақсырақ, бірақ ол климатты да өзгертеді, зиянды газдар шығарады, ақырында газ таусылады. Ядролық энергетика таза, егер ол жақсы жұмыс істесе, сонымен бірге өте лас және жалпы алғанда – егер ол бұзылса, «бәріне қиын», ал  ядролық отын да шексіз емес. Қоғамға «иә» және «қарсы» деген анық сандары бар тақтайшалар көрсетілуі тиіс. Мұндай тақтайшалар Еуропада кейбір елдерде ядролық энергетикадан бас тартуға негіз болды, өйткені кемшіліктер мен қауіптер артықшылықтардан асып түсті.

Ешкім  ештеңені  түсіндірмейді, сәйкесінше,  қоғам  теріс  реакцияға  ие.

Атом станцияларындағы барлық апаттар табиғат пен процестер физикасының объективті күштерінен емес, адамдардың АЭС-ті пайдалануға және басқаруға дайын еместігінен. Жер сілкінісі кезінде бұл станция жойылмауы мүмкін деп есептеуге болады. Жапония­да жер сілкінісі жылына ондаған рет болады және электр станциясында жер сілкінісінен туындаған бірде-бір апат болған жоқ. Фукусимада жер сілкінісінен кейін станция тоқтап қалды, содан кейін мұхиттан жер сілкінісінен туындаған толқын келді және ол станцияны қиратпады, бірақ нашар жобаланған дизель апаттық генераторының ғимаратын су басты. Егер, электроникасы әлемде ең озық Жапония­да қарас­тырылмаса, оны Қазақстанда жасау қаншалықты  мүмкін.

Жер сілкінісіне төзімді станция салуға болады, бірақ адамның менмендігіне қарсы «темір» инженерлік шешімдер ойлап табылған жоқ, сондықтан сейсмикалық апат қауіпті емес. Атом энергетикасынан басқа да әлемде жыл сайын қорқынышты ядролық емес апат – химиялық, техногендік апаттар болады, қоймалар, зауыттар, порттар жарылады. Бізде адам факторында проблема бар. Профессор Преображенский айтқандай, «күйреу – бұл адамның басында». Егер жақында ғана оқ-дәрілері бар қоймалар жарылғанын еске алсақ, онда АЭС-те не болуы мүмкін деп болжауға болады, көзді ашып-жұмғанша  құрдымға  кетуіміз  мүмкін.

Орталық Азия елдері атом энергетикасына дайын емес деп есептеймін. Егер елде сыбайлас жемқорлық деңгейі жоғары болса, егер бізде жоғары дәрежелі шенеуніктер үнемі отырса, олар атом станциясын салады, онда техникалық қадағалау пайда болады, онда тағы да жемқорлыққа жол берілетін болады. Ал техникалық қадағалау станцияның жақсы екенін жазады, оны пайдалануға болады деп. Содан кейін онымен қалай өмір сүру керек? Бұл мәселеде сыбайлас жемқорлық радиоактивтілікке  қарағанда  қауіпті.

Егер атом станцияларында кенеттен апаттар болса, онда бұдан былай өмір сүруге және егіншілікпен айналысуға болмайтын жерлердің ауданы жүздеген мың гектармен өлшенетінін түсіну керек. Адамдар қайда бармақ? Бұл аймақ ауылшаруашылық болып табылады, егер станцияда бір нәрсе болса, радиациялық деңгей адамдар үшін қауіпті болмаса да, онда көкөністер өсіру, сату және онымен өмір сүру мүмкін болмайды. Бұл өте маңызды. Әлемде жерге бай ел болсақ та, теріс жекешелендірудің арқасында мал жаюға жер тапшы болып тұр.

Орталық Азия толық ауқымды атом станциясын пайдалануға дайын ба және оның қауіп­сіздігін қамтамасыз ете ала ма? Мен шыным­ды  айтсам, күмәнданамын. Егер әлемдегі ең дамыған елдер ядролық энергетикадан бас тартса, бүкіл Еуропа дерлік: Италия өз станцияларын жауып тастады, Литва жабылды, Швейцария бесеуінің бірін тоқтатты – ол бәрін жабады, атом электр станцияларынан бас тарту жоспарлары Бельгия, АҚШ, Испания, Швеция, Тайваньда жүзеге асырылады. Австрия мен Польша қазірдің өзінде салынған АЭС-терді іске қоспады. Германияда 2011 жылдан бастап 17 реактордың 8-і тоқтатылды, үш атом станциясы жерге дейін бөлшектелді. 2022 жылы барлық неміс атом электр станциялары жабылады, жабу туралы Заң 2011 жылы Фукусима апатынан кейін бірден қабылданды.

Егер біз болашақ туралы айтатын болсақ, онда өсіп келе жатқан сұранысты жаңартылатын ең таза және арзан энергия көздерімен жабуға болады. Енді бізге ең арзан электр энергиясы күн электр станциясынан келеді. Президенттің өзі жаңартылатын энергетиканың үлесін 15 пайызға дейін арттыру керек деген. Бірақ бұл сұранысты атом энергиясымен жабу үшін сұраныс қанша пайызға өсетінін білмейміз. Егер таяудағы 10 жылда жаңартылатын энергетиканың 15 пайызын алсақ, онда атом энергиясы қажет болмайды. https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/uchtut-mneniya-kazahstantsev-stroitelstvu-aes-otvetil-450021/

Президенттер келеді, кетеді, проблемалармен халық қалады. Осыны ұмытпайық, ағайын.

Не істеу керек?!

ü «Қазақстанда атом электр станциясын салу керек пе?»  деген сұраққа Парламенттік тыңдау өткізу қажет. Оған қоғамдық ұйымдарды, эксперттерді, ғалымдарды қатыстырып пікірін алу керек. Екі бас баяндама жасалуы керек, бірі – үкіметтен, екіншісі – қоғамдық ұйымдардан, содан кейін ашық талқылау болсын.

ü Осы сұраққа жауап ретінде Қазақстан ғалымдарының, мамандарының және халықаралық эксперттердің қорытынды пікірлерін алу қажет.

ü Осы сұрақпен шетел бақылаушыларының қатысуымен әділ, бүкілхалықтық референдум өткізу қажет.

ü Парламентте арнайы Заң қабылдау қажет.

Оразалы  СӘБДЕН,

экономика  ғылымының  докторы,  профессор