Қазақстан Республикасының президенті Қасым-Жомарт Тоқаев қылмыстық процесте азаматтардың құқықтарын қорғауды күшейту және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша кейбір заңнамалық актілерге түзетулерге қол қойды. Президент қылмыстық жүйені реформалау қажеттілігін қыркүйек айындағы Қазақстан халқына Жолдауында жариялады.
Әділеттіліктің үш буынды моделі біраз елдерде қолданылады. Бұл үш буынды модельде қылмыстық процеске келесідей мемлекеттік органдар жауап береді: полиция, прокуратура және сот. Бұл құрылымдар арасындағы өкілеттіктері нақты бөлінген.
Бірінші буын – полиция, ол қылмыстарды тікелей анықтап, ашып, кінәлілерді әшкерелеуі керек. Екінші буын – прокурор жиналған дәлелдемелерге тәуелсіз баға беруге, азаматтардың құқықтары бұзылуының жолын кесуге, адал азаматтарды қылмыстық процеске тартуға жол бермеуге, сотта айыптауды қолдауға міндетті. Үшінші буын – сот, органдардың іс-әрекеттеріне шағымдарын қарап және іс бойынша түпкілікті үкім шығарады. Мысал ретінде Грузия, Эстония және Украинада қолданылатын неміс моделі алынды.
Егер бұрын тергеушіге қылмыстық процестегі басты рөл берілсе, қазір соңғы сөз прокурорда қалады, өйткені оның келісімінсіз кез келген іс-әрекеттің заңды күші болмайды, осылайша істі сотқа жіберген кезде емес, адам құқықтарының бұзылуына жол бермеу үшін прокурорлардың жауапкершілігі артады. 2021 жылдан бастап Қылмыстық-процестік кодексте прокурорға адам құқықтары мен бостандықтарын қозғайтын негізгі іс жүргізу шешімдерін келісу міндетін жүктейтін нормалар көзделген. Кәсіпкерлерге қатысты тергеулік прокурордың немесе соттың келісімімен жүзеге асырылады. Бас прокуратура сотқа дейінгі іс жүргізу органдарының ұсыныстарын ескере отырып, заң жобасын әзірледі.
Осылайша, 31.12.2020 жылдан бастап Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексіне өзгерістер енгізілді.
Азаматтардың құқықтарын бұзғаны үшін жауапкершіліктің бұлдырлығы жойылды. Прокуратура неміс моделіне ұқсас бүкіл қылмыстық процеске, адам құқықтарының бұзылуына жол бермеуге және жазаның бұлтартпастығы қағидатын мүлтіксіз сақтауға толық жауап береді. Мұндай модель азаматтарды қылмыстық қудалау шеңберінен шамадан тыс тарту, құқықтар мен бостандықтарына қосымша кепілдіктер беру міндеттерін шешеді.
Мәселе азаматтардың конституциялық құқықтарын тікелей қозғайтын маңызды процестік шешімдер туралы, атап айтқанда, адамды күдікті деп тану, әрекетті саралау, қайта саралау, мерзімін үзу, істі тоқтату туралы, сондай-ақ адамды айыптау хаттамасы мен бұйрықтық іс жүргізуді қолдану қаулысы туралы болып отыр. Заңмен Қылмыстық процестің уақыт қағидатын қамтамасыз етуге ықпал ететін шекті мерзімдер регламенттелген.
Тергеудің заңсыз әрекеттеріне шағымдар ағыны азаяды, қоғамның құқық қорғау органдарына деген сенімі артады деп болжануда.
Бұл үшін белгілі бір процестік шешімдерді электрондық форматта қабылдауды апробациялау және оларды прокурордың келісуі болып табылады.
Бұл ретте сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бірыңғай тізілімінде электрондық құжатта сақталғаннан кейін, ЭЦҚ, QR-кодын және бүйірлік жазуларды белгілеу түріндегі барлық белгілері көрсетіледі. Бұл құжаттың заңдылығын растайды.
Мұндай тәсіл тергеушіден белгілі бір артық жұмысты алып тастап, республикадан ауданға дейін ведомстволық бақылауды жүзеге асыруға мүмкіндік берді.
Талдау көрсеткендей, пилоттық жоба басталған сәттен бастап электрондық шешімді формальды толтырудың салдарынан қайта даярлау туралы көптеген шешімдер дереу жойылды.
Бұл прокурорлық қадағалау мен ведомстволық бақылаудың жеделдігі мен тиімділігіне ғана емес, тергеу сапасына да оң әсерін тигізді, құжаттарды жазудағы деңгей мен сауаттылық артты.
Қылмыстық-процестік кодексінің қолданыстағы нормалары күдікті болмаған кезде қылмысты қайта саралау туралы шешімді көздемейді. Актіні қайта даярлау ғана бар. Пилот кезінде қайта дәрежелеу туралы шешімдерді келісу туралы мәселе туындады. Тәжірибе көрсеткендей, мұндай шешім қажет.
Тұтастай алғанда, пилоттық жоба айтарлықтай жағымды жақтарды көрсетті, мұны ІІМ өкілдері де растайды.
Тергеуші мен прокурордың кабинеттен шықпай-ақ мынадай мүмкіндіктері бар:
– паспорттық деректер, соттылығы, психо-нарко түсірілімдер бойынша, тіркелген қарудың бар-жоғы және мемлекеттік органдардың басқа да деректер базалары бойынша мәліметтер алуға;
– электрондық СМС-шақыру қағаздарын жіберу;
– қабылданған процестік шешімдер туралы прокурорға онлайн режимде хабарлауға;
– сараптама тағайындау және ол бойынша қорытынды алу;
– қабылданған шешімдер бойынша прокуратураға бармай-ақ прокурордың келісуін алуға құқылы.
Үш буынды модельдің оң нәтижелері:
– тергеушіге жүктеменің белгілі бір көлемі төмендеді;
– іс жүргізу құжаттарын ғана емес, сонымен қатар әртүрлі сұраулар мен ілеспе хаттарды жасау уақыты қысқарды;
– айла-шарғы жасау және бұрмалау фактілері азайды;
– тергеу мерзімдерін бұзу азайды;
– тергеушінің де, прокурордың да шешім қабылдау уақыты қысқарды;
– ведомстволық бақылау мен прокурорлық қадағалау күшейтілді, бұл ретте қашықтан онлайн-мүмкіндіктер қолданыла бастады.
Реформалардың маңызды міндеті қылмыстық процестің ашықтығы болып табылады, онда онлайн-режимде қабылданатын процестік шешімдерді түзету мүмкін болмайды, бұл ресми қылмыстық-құқықтық статистиканың сенімділігіне кепілдік беретін болады.
Қатардағы тергеушілердің жауапкершілігі, олардың тәртібі артады, ведомство басшылары тарапынан процессуалдық бақылау нысандары жеке алынған аудандық полиция бөлімінде ғана емес, жоғары тұрған органдарда да кеңейеді, өйткені ақпараттық жүйелерге қолжетімділік әрқашан ашық.
Қызылорда қаласының прокуратурасы
Пікірлер жоқ. Бірінші болыңыз!