Осыдан тура бір ғасыр бұрын, дәл осы күні Ақмешіт қаласында Қырғыз (Қазақ) АКСР Кеңестерінің V съезі басталды. 1925 жылдың 15–19 сәуірі аралығында өткен съездің ең үлкен жаңалығы – ұлтымыздың тарихи атауын қайтаруы мен әр дәуір дерегінде Қамысқала, Перовск, Ақмешіт аталып келген қаланың Қызылорда аталуы болды. Тарихи шаһардың бұл атауына да биыл 100 жыл толып отыр.
Жалпы съездің қалай өткені, ондағы мәселелер туралы осыған дейін де жазылды. Біз Ақмешіттің астана болған тұсындағы кейбір деректерді оқырман назарына ұсына кетсек. Ұзақ жыл қала тарихын зерттеген ғалым Мәди Кереев астана мәртебесін иеленген уездік шаһардың сол тұстағы жағдайы туралы құнды мәліметтер қалдырыпты. Ғалым қорындағы қолжазбада тек сауда-саттық пен егіншілікті кәсіп еткен Қызылордада өткен ғасырдың алғашқы ширегінде өндіріс атаулы саусақпен санарлықтай болғаны жазылады. Қаладағы тұрғындар саны 9 100 адамға шамаласыпты.
Ел орталығы болған Қызылордада 1925 жылы 1 306 қызметкері бар 83 мемлекеттік мекемені орналастыру ісімен арнайы құрылған комиссия айналысады. Алғашқы лекте 941 үй-жай есепке алыныпты. Көп ұзамай қала маңайындағы ауқатты адамдардың баспаналары да қағазға түсіріледі. Осы есептен кейін 74 үй жөнделіп, оның 34-іне мекемелер орын тебеді.
Сол жылдары құрылған құрылыс бюросы мекемесі алғашқылардың қатарында 2 мектеп, дәрігерлік амбулатория, ауыл шаруашылығы банкі ғимаратын соғады. Осылайша, бір жылда қала көлемі айтарлықтай өсіп, халық саны 20 мыңға жуықтайды. 1926 жылы қалада балаларға 6 мектеп білім береді.
Жыл ішінде ауруханалардағы төсек саны да ұлғайыпты. Мысалы, астана болған жылдың есебінде қалада 656 адам ем алғаны көрсетілсе, 1926 жылдың 8 айында олардың қатары 1 456 тұрғынға жеткен.
Қазір қалада Қызылорданың ел орталығы болған кезін еске салар ғимараттар санаулы ғана. Олардың қатарында Орынбордан Ақмешітке келген көшті қарсы алған теміржол вокзалының ғимараты, 1878 жылы салынған Айтбай мешіті бар. Мешітпен бір жылда ашылған қыздар приход училищесінде 1925–1929 жылдарда баспахана орналасып, онда басылған «Еңбекші қазақ» пен «Советская степь», басқа да газет-журналдар еліміздің әр түкпіріне тарап тұрды. 1924 жылы пайдалануға берілген теміржолшылар клубы, одан сәл кейіндеу бой көтерген қалалық атқару комитетінің ғимараттары сол кезеңнің куәгерлері іспетті. Жалпы қалада мәдени ескерткіш ретінде қорғалатын осындай 12 тарихи ғимарат бар.
Бір әттегенайы, ел байтағы болған жылдары осы қалада тұрған ұлт қайраткерлерінің баспанасын сақтай алмағанымыз. Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып Дулатұлы паналаған үй орны әлдеқашан тегістеліп кеткен. Тіпті А.Байтұрсынұлының өмірі мен шығармашылығын қамтыған мақалалар мен зерттеулерде оның Қызылордадағы еңбегіне жеткілікті назар аударылмай келеді. Бұл туралы белгілі ғалым, филология ғылымдарының кандидаты, Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің қауымдастырылған профессоры Аман Абасилов осыдан сәл бұрын облыстық «Сыр бойы» газетіне көлемді мақала жазды.
Басқа да ұлт зиялыларына мекен болған үйлер әлдеқашан жойылды. Қазіргідей тарихи мұраларды қорғау бағытында талаптар сақталмағандықтан екімыңыншы жылдар басында талай қайраткер еңбек еткен Қазақ Орталық Атқару комитеті ғимараты да бұзылды. Осыдан жеті жыл бұрын қаланың сол жағауынан осы нысан сызбасымен жаңа ғимарат бой көтеріп, оған қала тарихы музейі орналастырылды.
Ал Ә.Тәжібаев атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапхана қорында бүгінде Қызылорда Қазақстанның тұңғыш астанасы болған жылдары баспадан жарық көрген 33 кітаптың көшірмесі сақтаулы тұр.
Мұрат ЖЕТПІСБАЕВ.
egemen.kz
Сурет ашық дереккөзден алынды.
Пікірлер жоқ. Бірінші болыңыз!