Оймақтай ойлар

Ақылбек  ШАЯХМЕТ

Жалықпайды

Мына  бір шенеунік орынтақта әлі отыр. Отыруға жалықпайды. Ана бір депутат Парламентте ұзақ жылдар бойы отыр. Ол да мүлде жалық­пайды. Сыртта  жаурап  тұрғандарға осының  өзі  анық  қайғы.

Иланады

Көп шындықтың ішіне бір өтірік қоссаң, айтқанға сене алмай қина­лады. Көп өтіріктің ішіне бір шындық  қоссаң, жұрт  соған  иланады.

Алла  қаласа

Алла қаласа теңіз де тартылады, таулар да құриды. Алла қаласа алтынды да тат басады, темір де шіриді. Алла қаласа ыстық та суиды, суық та  жылиды.

Амалын  тапсаң…

Құрылған торды кесіп тастауға болады. Қазылған ордан секіріп өтуге болады. Өткір қылыштан қалқан арқылы қорғануға болады. Қақпаннан да сирағын шайнап тастаған қас­қыр  секілді  құтылуға  болады.

Амалын  тапсаң, әрине!

Білімірді  білімсіз  жеңді

Алаш арыстары Ахмет Байтұрсынұлы да, Елдес Омарұлы да қазақ тілінде бар сөздерді дұрыс қолдану, кірме сөздерді тілімізге енгізуден сақ болу керектігін айтудай-ақ айтты. Тілімізге енген, қалыптасып қалған мұражай және мұрағат деген сөздерді лингвистикадан хабары жоқ басшы жаратпай, оны баяғыдай музей және архив  деп  айтуымыз керек деген уәж  айтты.

Біліп айтса да, білмей айтса да басшының айтқаны шын болды. Басшы айтқан соң тіл ғалымдары да жым болды. Білімділер айтқанға көнді. Білімірді  білімсіз  жеңді.

Сөредегі  кітаптар

Лариса Сперанская деген орыс ақынының «В шкафу угрюмом в тихом зале на полках книги умирали» деп басталатын өлеңі бар еді. Сол екі жолды оқыған соң «Дәл осы бір көрініс таныс кімге, сөредегі кітаптар  хал  үстінде»  деп  жазғаным  бар.

Шынында да оқырмандар дәуірі келмеске кетті ме? Смартфондар заманы  ұзаққа  созылар  ма?

Күні ертең жақсы кітаптарды мұрағаттан іздеушілер болатын шығар.

Қылыш  және  қалам

Біреу тарихта қылыш ұстап қала­ды. Біреу тарихта қалам ұстап қалады. Қылыш ұстап, адам өлтіргені қарғыс алады. Қалам ұстап, адамды ырза  қылғаны  алғыс  алады.

Қылышпен елін қорғаған азаматтар да болады. Қаламмен  елді дүрлік­тірген  жазармандар  да  болады.

Байлық  қана  керек

Алпауыт мемлекеттерге жұмыр жердің бетіндегі және астындағы байлығы ғана керек. Сол жерде тіршілік етіп жатқан адамдардың өлі-тірісі  оларға  бәрібір.

Оны кешегі Америкадағы үндіс­тер қырғынынан, бүгінгі Украина қан-қасабынан айқын көруге болады.

Қаламым  бар

Кітаптарым көп деп мақтана алмаймын. Өйткені, коттеджім бар, қымбат көлігім бар дейтіндермен бәсекелесе  алмаймын.

Мансабым бар дейтіндерге айтарым, олардан артықшылығым қалам мен қағазым бар, оны менен ешкім тартып  алмайды.

Жұмыртқа

Шикі жұмыртқаның пайдасы көп. Өйткені одан балапан шығады. Бірақ, піскен жұмыртқаны жақсы көретіндер аз емес. Өйткені олардың қарны  тойса  болды.

Неге?

Әлеуметтік желіде бір балақай: «Неге үй сала бересіңдер? Одан да балабақша салмайсыңдар ма? Анам маған  орын  таппай  жүр»  деп отыр.

Неге теп-тегіс жолда кептеліс көп? Неге зейнеткердің зейнетақысы төлемақы төлеуге, азық-түлік пен дәрі-дәрмек алуға жетпейді? Неге дипломы бар жастар жұмыс таппай жүр? Неге жұрт ақысын жеп байыған алаяқтар  тайраңдап  жүр?

Неге? Жалғастырса берсек, әңгі­ме  ұзарып  кетеді.

Ескі  мен  жаңа

Ескі мен жаңа кездесті. Жаңаның үстінде ескі киім. Әйтеуір, етек-жеңі жинақы, жыртығы жоқ секілді. Ескі жаңа киім киіп алыпты. Сырты жылтырап тұр, бірақ, қолпылдап тұр. Сонда ескісі қайсы, жаңасы қайсы? Әлде  алдап  жүр  ме  халықты?

Тілеп  жүрмін

Жұмыстан қол босаған уақытта спортпен айналысқан жақсы ғой. Біздің мекемеде де арнайы спорт залы болды. Бастығымыз баскетбол ойнауды ұнататын. Сүйтіп біз де осы ойынды ойнай бастадық. Бірер жылда бастық ауысты. Ендігі басшы футболды жақсы көреді екен. Енді футбол ойнайтын болдық. Арада біраз уақыт өткенде жаңа басшы келді. Оның хоббиі тастаяқ (биллиард) екен. Оны  да  үйрендік.

Енді жас келіп қалды. Бастық өзгеретін болса, бокс немесе еркін күрес емес, ханқамаумен (шахмат) айналысатын басшы келсе деп тілеп жүрмін.

Неліктен?

Жаңа туған қозы мен құлын, бота мен бұзау, құстың балапаны сондай сүйкімді. Жас кезінде жолбарыстың шөнжігі де, қасқырдың бөлтірігі де сүйкімді.

Олар есейе келе өзгереді. Неліктен?  Ойланып  көрдіңіз  бе?

Сол  секілді

Ұшақтар ұшар алдында гүрілдеп, дірілдеп алады. Вагондарды сүйреген паровоз да тоқтар алдында ышқынып, түтінін будақтатып алады. Кейбір кісілер де сол секілді.

Өлшеулі  ғұмыр

Алла адамға өлшеулі ғұмыр бере­ді екен. Олай болса, ішкен асымыз да, ұйқымыз да, ойын-күлкіміз де өлшеу­лі болса керек еді. Біз соны сақтап жүрміз бе? Салмағымыз да өсіп кетеді, қызығымыз да асып кетеді, ұйқыны да қандырамыз. Соның  бәрін өлшей алатын безбен мың адамның  біреуінде  ғана  бар  шығар.

Тәлім-тәрбиесі  бар  ма?

«Біздің ту – Совет туы берік қолда, партия қайда болса, жеңіс сонда» дейтін асқақ әндер, қой жайып жалғыз, жапанда жүрген, тапжылмай түнде күзетте түрған Торғай қызына, колхоздың айлы түнінде кездескен атыраулық Маржан қызға арналған әндер осы күні де жиі айтылады. «Тракторшы қарындас» деген де ән бар. Қазақ қызына мал бақтырған, тың игереміз деп тракторға отырғыз­ған Совет үкіметіне, коммунистік партияға  алғыс  айтамыз  ба?

Иә, мұның барлығы өткен тари­хымыз екені рас. Алайда, осындай әндердің жас ұрпаққа  беретін тәлім-­тәрбиесі  бар  ма?

Айла-амал

Балықтарды біреу қармақпен, біреу тұзақпен, біреу аумен аулайды. Аң мен құсты біреу бүркіт салып, біреу тазымен қуып, біреу мылтықпен атып аулайды. Осы ал­уан түрлі айла-амалдың барлығын адамдар да қоғамда қолданады екен.

Бар

Басына бұлт қонбаса да ұшар басын қар жапқан таулар бар. Суы азайса да теңіз аты қалмаған көлдер бар. Қайсы бірін айтайын?! Көш бастаған Бірге жармасып, қатардан қалмай  жүрген  нөлдер  бар.

Жоқ

Менде фәниде жиған ағыл-тегіл байлық жоқ. Сондықтан ұйқым тыныш. Менде мәртебелі мансап жоқ. Сондықтан көре алмаушылар аз. Менде аз ғана талант бар, едәуір талап бар. Еңбегімнің игілігін көрсем арман  жоқ.

Орыс  әлемі

1911 жылы «Ресей балықтары» деген кітап жарық көріпті. Орыс қайыңы, орыс моншасы, орыс қысы, орыс орманы, орыс арағы деп меншіктеп алған тіркестерді бұрын да естуші  едік. Сүйтсек, олардың ойын­ша балықтар да орысқа тиесілі екен. «Орыс әлемі» деген ұғым осыншама  кең  болар  ма?

Жұлым-жұлым  карта

Глобусқа қарасам қазақ жерінің жұлым-жұлым картасы көз алдыма келеді. Бір жағында – Орынбор, бір жағында – Сарытау (Саратов), бір жағында – Ташкент.

Қажы-Тархан (Астрахань), Мұнанай (Троицк), Жаманқала (Орск), Түмен (Тюмень), Томбы (Томск), Омбы, Қорған, Шыңжан, Құлжа, Шәуешек, Алтай аймағы – осылардың барлығы да ата-бабамыз қоныс қылған  жер  еді.

Осы карта қайта қалпына келер ме? Ол  уақыттың  еншісінде.

«Данышпандар»

Басшылар келеді деп ұйымдас­тырған іс-шара алдында бір сағат бұрын мектеп оқушыларын алдын ала жинап, тұрғызып қойған сапта шәкірттердің бірі құлап қалғанын көзіміз көрді. Тағы бір басшыны далада тосып тұрған сапта тұрған бір оқушы күн өтіп, есінен танып қалғанын  интернеттен  оқыдық.

Өзімізді де жоғары мәртебелі кісілер келеді деп олардың келетін уақытынан бір сағат бұрын залға отырғызып, күткізіп қойған кездер болды. Басшының уақыты тығыз болса, қалған кісілер бос жүр ме екен деген ой келеді. Осы сценарийді ойлап тапқан қандай «данышпандар» екен?!

Кожазаменитель

Кейінгі кезде табиғи өнімді алмастырған суррогаттар да, қожамын деп қожаңдаған, қожа терісін жамылған кісілер де көбейіп кетіпті. Олардың қайсыбірін орыс тілінде кожазаменитель  деп  айтқаным  бар.

Ырза  мен  ыза

Мені ырза қылатын да, ыза қылатын да адамдар. Әріптестер, туыстар, көршілер, таныстар, бейтаныстар, т.б.

Көргенімді  айтайын

Тышқандар мысықтан қорқып інге тығылады. Кейбір кісілер ар-ұятты жиып қойып, құйрыққа кіруді үйреніпті. Кері шығуы қиын-ау!

Дәл солардай болмаса да құйрық­қа көпшік қоятындар да қаптап кетіпті. Көргенімді  айтып  отырмын.

Ақ  пен  қара

Теңіздің түсі негізінен көк болса да, олардың атаулары әртүрлі. Мәселен, Жерорта теңізін түріктер Ақ теңіз деп атайды. Сол секілді кейбір теңіздер Қара теңіз және Қызыл теңіз дейтін атау алған. Бұл олардың сырт көзге ақ немесе қара болып кө­рінгеніне  байланысты  болса керек.

Совет Одағы құрылар қарсаңда әскер ақ және қызыл болып бөлінді. Олардың  қандай ісі ақ, қандайы қара  болғанын  ел  біледі.

Екеуі де қызыл қан төкті. Барлық теңіздің де суы ащы болғандай бұл әскерлердің де елге жақсылығынан көрі  жамандығы  басым  болды.

Жоқшы

Көрнекті қаламгер Серік Байхонов Қостанай өңірін аралағаннан кейін жазған «Ғажайып тұнған жер» деп аталатын кітабында: «Қостанай өңірінің жоқшысына айналған атпал азаматтың алдында жіп есе алмайтынымды мойындаймын» деп жазыпты.

Оның маған берген бағасы туралы ойланып қалдым. Иә, туған жердегі жер-су атауларының жоқшысы болғаным рас. Қазақ дәстүрі мен салтының, ана тіліміздің жоқшысы болғаным рас. Зардап шеккен діні­міздің  жоқшысы болғаным  рас.

Бірақ, әлі де іздегенім, жоқтайтыным  аз  емес.

Бұрын  және  қазір

Бұрын екі жеп биге шыққандар болса, енді үш жеп, биге шығатындар пайда болды. Бұрын жылы-жылы сөйлеп жыланды іннен шығарса, енді қатты-қатты сөйлеп адамды діннен шығаратын болды. Бұрын шың басына қанаты талмаған қыран шығатын болса, енді бауырымен жорғалап  жылан  шығатын  болды.

Дейтіндер  бар

Терезесін ауыстырып, жарық дүние­ні енді жақсы көретін болдым дейтіндер бар. Ағаш есігін темір есікке ауыстырып, енді ұры кіре алмайтын болды дейтіндер бар. Үйіндегі унитазын ауыстырып, көп өзгеріс жасадым  дейтіндер  де  бар.

Мен  жазамын  жырымды

Ел сөзіне илансақ, біреу өлең жазыпты ішкен кезде, біреу өлең жазыпты түрмеге түскен кезде. Мен жазамын жырымды кеудемде әбден піс­кен  кезде.

Өнегелі  өмір  ме?

Совет Одағы кезінде «ЖЗЛ» (Жизнь замечательных людей) деген сериямен елге танымал қайраткерлер туралы кітаптар жарық көретін. Енді Қазақ елінде де «Өнегелі өмір» деген сериямен осыларға ұқсас кітаптар шыға бастады. Таң қала­тыным, солардың көбісінің кейіпкері – не басшы, не басшыға атқосшы бол­ғандар. Өмірінің өнегесі дейтіндей елге қылған қызметі жоқ. Олардың өмірбаяны  кімдерге  өнеге?

Амал

Тасбақаның сауыты, кірпінің инесі  дұшпаннан қорғануға лайық­ты болса, өрмекшінің торы жемтігін ұстауға  арналған. Кесірткенің  (хамелеон) түсін өзгертуі де аман қалудың  амалы  екен. Осылардан адам­дар  да  үлгі  алады.

Таңбалар

Қазақ руларының таңбалары әртүрлі ойға жетелейді. Мәселен, Қыпшақтың қос әліп таңбасы домбыраның қос ішегін немесе темір­жолдың қос рельсін көз алдымызға әкеледі. Керейдің қосу таңбасы ел бірлігін көрсетеді. Оны кейін неміс­тердің крестке айналдырып алғаны да тегін емес. Арғынның көз таңбасы тіл мен көзден сақта деген ұғым болуы мүмкін. Қазақ руларының таңбаларын сөйлете алсақ, олардың тарихтан  сыр  шертеріне күмән  жоқ.

Сыйлық  үшін

Маркс туралы, Ленин туралы поэ­ма жазып, дәметкен сыйлығын алмаған ақындар бар. Сталинді мақ­тап жыр жазса да сталиндік сыйлық­тан  мақұрым  қалған ақындар бол­ған. Елбасы туралы дастан жазып мемлекеттік сыйлыққа ие болған қалам­герлер де бар.

Ешқайсының да ақындығы олқы емес. Алайда, сыйлық үшін сондай әрекетке  барған.

Көп  пен  аз

Білімсіздер мен жалтақтар, білік­сіздер мен қорқақтар, надандар мен ақымақтар білімір мен адалдардан әлдеқайда  көп.

Көп жеңеді, аз көнеді десек те, жүйені  өзгерту – аздардың  қолында.

Қалай  өмір  сүреді?

Кезінде тақта отырған, тәж киген, кейін де күтімге үйренген кісілер олардың үйінен күтушіні, тізгіншіні, жеке дәрігерді, аспазды, күзетшіні алып тастаса, қалай өмір сүрер еді?

Өмір сүрудің қиындығын білер еді.

Білмесе  сілесі  қатып  өлер  еді.

Майданнан  хат

Әкем Есенқожа Шаяхметұлы екінші дүниежүзілік соғыс кезінде әскерге шақырылған. Сол кезде елге жазған  хатында:

«Қатықсыз  қара  су  ішкен  асым,

Дүниеде  не  көрмес  ғазиз  басың,

Тарығып, қамыққанмен  амалың жоқ,

Заңына Үкіметтің бағынасың» – деп  жазыпты.

Сол жылдары қазақтың малы да, бары да түгелдей дерлік майданға жөнелтіліп жатты деген деректерді білеміз. Сонда майдандағы қазақтар неге  тарықты  деген  сауал  туады?

Мырзаларға  қызмет

Сулық пен Майлық: «Біз кезінде талай мырзаның қолын алып едік» деп мақтаныпты. Шұлғау мен Ұлтарақ болса: «Біздер де сол мырзалардың аяғын жылы ұстауға қызмет қылдық» десе керек. Сонда сарғайып кеткен Жаялық: «Олардың барлығына да ең әуелі менің пайдам тиген» депті.

Алып  қасық

Қазақ жеріндегі мұнайды сорып жатқан қондырғы-качалка менің ұл-қыздарымның, немере-шөбере­ле­рімнің жеймін деген ботқасын асап  жатқан  алып  қасыққа  ұқсайды.

Онымен кімдерді тойдырады? Бұл әрекетті біздің еліміз қалай қойдырады?

Жаңару

Совет дәуірі кезінде Жаңа ауыл, Жаңа өмір, Жаңалық секілді ауыл атаулары болды. Алайда, сол ауылдардың жаңарып кеткенін байқамаппын. Жаңа Қазақстан да солардың  кебін  киіп  жүрмесін.

Қарадан  шығып  хан  болса

Ханқамау тақтасы секілді өмірде патша не тұтқынға түскенде (мат болып), не өлгеннен кейін айқас тоқ­тайды. Король қамалып тұрса, жаяу әскер пешкі-нөкерлер төрге ұмтылады. Бағы жанған нөкер уәзір – ферзі болады. Ол әуелгі патшадай емес, өзінің қарадан шығып хан болғанын  ұмытпаса  керек.

Өзге  емес

Көп  жыл бұрын «Асыққан су тасу­шы водовозбын» және «Астыма мінген атым генадушка» деп басталатын әзіл-шыны аралас әндер ел арасына кең тараған еді. Енді «Балқия» деген бір ән шығыпты. Балқияның ұйқасы партия, гарантиямен жал­ғасады. Жастар сол әннің әуенімен жапа-­тармағай билеп мәз болып жүр. Бұл ән бұрынғы әндерден өзгерек  емес  екен.

Қасиет  пен  қасірет

Досыма сенім, жауыма кегім – Қасиет. Кездейсоқ өлім, текке өткен өмір – Қасірет.

Шабақ,  Шортан  және  Кит

Теңіздегі шабақ деген шындық­ты Сұмдық деген Шортан бір-ақ қылғыпты. Сол Шортанды жұтып қойды  деседі  Кит  деген  бір  мықты.

Білерсің

Отыз тістің қадірін қақсағанда білерсің. Екі аяқтың қадірін ақса­ғанда білерсің. Ауылдастың жәбірін даттағанда білерсің. Талантыңның қадірін мақтағанда білерсің. Білмей қалсаң не істейсің? Іштей тынып жүрерсің…

Ондайлар  да  бар

Аттан түсіп есекке мінгендер бар. Мінетін аты болмай жаяу жүргендер бар. Өзі жығылып жатып сүрінгенге күлгендер  бар…

Ажырата  алмадым…

Қар жапқан шыңның басына шығып жаңа мен, биіктен төмен қарап ем. Өзім де қатты таң қалдым, кісі екенін таныдым сонда мен әрең етекте қаптап, қыбырлап жүрген жандардың. Содан соң төмен түскен соң, сағынып таудың самалын, бұлақтың суын ішкен соң, жоғары жаққа қарадым. Биікте тұрған кісі ме, тас па, құс па, әлде?! Ажырата алма­дым…

Төрт  амал

Тіршілікте ең қажетті төрт амал бар. Қосу, алу, көбейту және бөлу. Ағайын-туғанның басын қосқан жақсы. Олжалы жерде олжадан, жоралы жерде жорадан алған да дұрыс. Жолдас-жораны, тұқымыңды көбейткен де жөн. Тапқан-таянғаныңды бөліскен де тамаша. Ендеше жолым оңғарылсын десең, төрт амалды дұрыс  орында!

Әулие

Иассауиді Құл Қожа Ахмет деп те, Қожа Ахмет деп те жазады. Екеуі де теріс емес. Иә, біріншіден, ол – Алланың  құлы. Екіншіден, өзінің тірлігінің  қожасы.

Құлмын деп төменшіктеген жоқ, қожамын деп ешкімге қожаңдаған жоқ. Сондықтан  әулие  атанды.

Қарапайым  қағида

Қайнаған сорпаның бетіндегі көбікті алып тастайды. Қазанның түбіндегі қаспақты қырып тастайды. Жаңа сауылған сүтті сүзгіден өткізе­ді. Айран ашып кетсе, сүзбе жасау үшін оның сары суын ағызады. Кейбір  қаламгер  осы қарапайым қағиданы  білмейді.

Пышақ  жүзі  және  сабы

Жүзі айтыпты пышақтың: «Талай дәмді татып көрдім, Кесек етті ұсаттым…». Ойланбастан лезде Сап айтып­ты сол кезде: «Мен айтайын, білмесең, мен  болмасам, мұнша құрмет  көрмес ең…».

Аң  патшасы

Маңырағанын көп қойдың естісе де алыстан, бәрін түгел жеп қойды аң патшасы  Арыстан.

Не  қыласың?

Даулассам – шегінесің,  жарыссам – жеңілесің, алыссам – жығыласың. Өзіңде жоқ нәрсені, өзгеде бар нәрсені  қызғанып  не қыласың?!

Қорқамын

 «Ағаш жауы – балта» дейді. Балтаның сабы ағаш қой, сондықтан да сол  ағаштан  қорқамын.

Айтып  жүрмін

Мен оның жұртқа ұнап жатқанын да білемін. Оның арақ ішіп мас болып, көшеде құлап жатқанын да білемін. «Сол кісінің халі қалай?» деп  сұрап  жатқандарды  да  білемін.

Құлағанын айтпаймын,  ұнағанын  айтып  жүрмін.

Жүйкем  жұқарды

Теледидардағы тежеусіз тізгіншілер, ақымақ асабалар, әңгүдік әнші­лер, қадірсіз  хабарлар,  жағымсыз жарнама жүйкемді жұқартты. Кінәні кімге арттым? Сондықтан оны  көре­тін   уақытты  қысқарттым.

(Жалғасы  бар)