Қарттар – елдің асыл қазынасы. Олар – өзінің өмірінде көптеген қиыншылықты бастан өткеріп, ерлік көрсеткен ұлы адамдар. Ардагерлеріміздің ерлігі тек жауынгерлік қасиеттерімен ғана емес, сонымен қатар олардың қоғамға қосқан үлестерімен, патриоттық рухтарымен де бағаланады. Олар өз өмірінде елі мен жері үшін күресіп, ерлік пен еңбекті паш етті. Ардагерлердің әрқайсысының тағдыры тарихтың бір бөлшегі саналады. Олардың ерлігі мен еңбегі біздің бүгінгі тыныш өміріміздің кепілі болды. Бізге ең бастысы – оларды ұлықтап, қадірлеу, әрқашан олардың ерліктерін есімізде сақтап, келер ұрпаққа жеткізу міндеті тұр.
Қазақ халқында қарттарға ерекше құрмет көрсетіледі. Олар – отбасының тірегі, ұрпақтардың жол көрсетушісі, даналықтың қайнар көзі. Бірақ, бүгінгі күні қоғамда қарттар үйінің көбеюі, қарттардың өз отбасылары мен қоғамнан алыстап, жалғыздыққа ұшырауы алаңдататын жағдайға айналып отыр. Осыған орай, қарттардың рөлі, олардың қоғамдағы орны, отбасы ішіндегі жағдайы және болашақтағы ықпалы туралы сөз қозғамақшымыз.
Отбасылық өмірде қарттар бір әулеттің ғана емес, бүтіндей бір елдің алауыздықтан туған мәселесін шешіп берген. Мысалы, Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясында қарттардың рөлі айқын көрінеді. Ең алдымен, Құнанбай бейнесі ерекше. Ол өз заманының қадірлі, қоғамда үлкен беделге ие болған адам ғана емес, сонымен қатар ұрпағына өмірлік ақыл-кеңес беріп, тәрбиелейтін тұлға ретінде көрінеді. Құнанбайдың отбасы үшін жасаған еңбегі мен оның ұрпақтарына қалдырған мұрасы – қазақ қоғамындағы ұрпақ тәрбиесінің, дәстүрдің сақталуының символы. Одан бөлек, Абайдың әжесі Зере мен анасы Ұлжанның бейнелері де шығарманың тәрбиелік бөлшегі саналады. Зере мен Ұлжан – Абайдың рухани ұстаздары, олардың өмірі мен тәрбиесі Абайдың адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына әсер еткен. Абай өзінің тұлға ретінде қалыптасуында осы қарттардың ақыл-кеңестеріне сүйеніп, олардың өмірлік тәжірибелерін бойына сіңіреді.
Қарттардың рөлі қазақ әдебиетінде тағы бір шығармада ел үшін күрескер, ерлік символы ретінде де көрінеді. Жамбыл Жабаевтың «Өтеген батыр» дастанында қарттардың батырлық және көшбасшылық рөлі ерекше баяндалады. Өтеген батырдың қарт әкесі – бұл да үлгі тұтарлық тұлға. Қарт әке өз ұлы Өтегеннің ерлікке жетуіне бағыт-бағдар беріп, өмірлік кеңесін айтып, оны үлкен іске дайындайды. Дастанда қарттың ұлына берген ақылы мен батасы оның өмірлік мақсатына жетуге көмектеседі. Қарт әке ұрпақтарының болашағын ойлап, оларды ел үшін күресуге тәрбиелейді.
Сәкен Сейфуллиннің «Тар жол, тайғақ кешу» романында да қарттардың рөлі айқын көрінеді. Бұл шығарманың басты кейіпкерлерінің бірі, Абайдың ұстазы ретінде белгілі қарт молда Мұхамеджан қоғам мен адамгершілік жайлы ойларымен өскелең ұрпаққа мол тәжірибе қалдырып отырған данагөй адам ретінде көрінеді. Ол өз кезінде жас ұрпаққа дәстүр мен діннің маңыздылығын үйреткен, бірақ бір сәтте ол жаңа заманға бейімделіп, өз пікірін жаңартады.
Ілияс Жансүгіровтің «Құлагер» поэмасында да қарттардың рөлі ерекше. Поэманың басты кейіпкері Жамбыл атаның болашақ ұрпаққа сақтайтын құнды сөзі мен өмірлік тәжірибесі көп нәрсені білдіреді. Ол өз ұрпағына еңбекқорлық пен рухтың беріктігін, өз жеріне деген сүйіспеншілікті үйретеді. Яғни, қарттардың рөлі біздің дініміз бен ділімізде де аса жоғары.
«Мұндай жақсы үрдістен неге біз айырылып жатырмыз?» деген көкейде сұрақ қалуы заңды болар. Қазақстандағы қарттар үйінің санының артуы тек бір ғана әлеуметтік мәселе емес, бұл – қоғамдағы үлкен өзгерістер мен күрделі процестердің айғағы. Қарттар үйі қоғамның қарт мүшелеріне деген қамқорлықты көрсететін мекеме болғанымен, оның көптігі бірнеше терең себептермен байланысты. Олардың біршамасына тоқталсақ.
Бірінші кезекте, қоғамдағы отбасылық құрылымның өзгеруі қарттар үйінің көбеюіне себеп болып отыр. Кезінде қазақ қоғамында үлкендерге деген құрмет пен қамқорлық өте жоғары деңгейде болған. Ауылда әдетте қарттар отбасымен бірге өмір сүріп, жастарға тәрбие беріп, ұрпақтар арасындағы байланыстың алтын көпірі болған. Қазіргі уақытта бұл үрдіс қала мен ауылдың әлеуметтік айырмашылығымен өзгере бастады. Қаладағы өмірдің қарқынды болуы, жастардың жұмыс бабымен көшіп кетуі, тұрғын үй мәселесі, уақыт тапшылығы – бәрі отбасыларға қарттармен бірге тұрғызып, қамқорлық жасауға мүмкіндік бермей отыр. Осыған байланысты, қарттар кейде қарттар үйіне орналастырылуға мәжбүр болады.
Екіншіден, бүгінгі күні көптеген жас өз отбасын құрып, жеке өмірін бастағаннан кейін, қарт ата-аналарына деген жауапкершілікті көбіне ұмытып жатады. Кейде қарттар жалғыз тұрып, қажетті көмек пен қолдаудан айырылып қалуы мүмкін. Әсіресе үлкен қалаларда, жұмыс пен өмірдің қарбаласынан отбасы мүшелері қарттардың психологиялық және физикалық жағдайына назар аудармай, оларды қамқорлыққа алу үшін уақыт таба алмайды. Осы кезде қарттар үйі егде адамдарға қамқорлық көрсететін бірден-бір балама болып қалады.
Үшіншіден, қарттар үйінің көп болуына себеп болатын тағы бір фактор – әлеуметтік қызмет көрсету жүйесінің толыққанды дамымауы. Қарттарға арнайы қызметтер, медициналық көмек, оңалту сияқты қажеттіліктер қала мен ауылдарда әртүрлі деңгейде көрсетіледі. Көп отбасы қарттарға қажетті көмекті өз бетімен көрсетіп, қаржылай көмек көрсету мүмкіндігіне ие емес. Әлеуметтік қызметтердің және қаржылай көмек көрсетудің жеткіліксіздігі кейде қарттардың тұрмыстық жағдайын қиындатып, оларды қарттар үйіне баруға мәжбүр етеді. Қазақстандағы қарттар үйінің көп болуын тек әлеуметтік мәселе деп қарастыру қате болар еді. Бұл – қоғамдағы үлкен өзгерістер мен қарттарға деген көзқарасымыздың айнасы. Қарттарымызға құрмет көрсету, оларға қамқорлық жасау – мәдениетіміз бен дәстүріміздің негізі. Қарттар үйінің санының артуы отбасылардағы жауапкершілік деңгейінің төмендегенін, әлеуметтік көмек жүйесінің дамымағанын көрсетеді. Сондықтан да қарттарға деген қамқорлық тек қарттар үйінде ғана емес, отбасы мен қоғам деңгейінде де жүзеге асуы тиіс. Қарттарымыздың өмірі мен тәжірибесі біздің болашағымыздың негізі екенін түсініп, оларға лайықты қолдау көрсету біздің басты міндетіміз болуы керек.
Себебін айттық делік, енді болашақтың бедері қалай болатынын да болжап көрелік. Жоғарыда айтып өткендей, ардагерлеріміздің отбасы құндылығында мәртебесі жоғары болған. Ал келешекте осы беделді сақтап қалу – тиісінше олардың емес, біздің міндетіміз. Заманауи қоғамда жастардың өмірі жылдам өзгереді, жаңа технологиялар мен ақпарат ағыны оларды көп жағдайда дәстүрлер мен құндылықтарды түсінуден алыстатады. Осы жағдайда, қарттардың отбасылық өмірде маңызды функциясы – өткен мен бүгіннің арасында алтын көпір болу, ұрпақтарды ұлттық мәдениет, әдет-ғұрыптар мен адамгершілік құндылықтар туралы тәрбиелеу. Қарттар өздерінің өмірлік тәжірибелерімен, өткеннің сабақтарымен жастарға бағыт-бағдар беріп, олардың қоғамда дұрыс жолды таңдауына көмектеседі.
Қазіргі заманда көп отбасы мүшелері бір-бірінен алыстап, әрқайсысының өз жұмысы мен өмірлік мақсаты болғандықтан, ұрпақтар арасындағы байланыс әлсіреуде. Бұл үрдіс болашақта да жалғаса береді. Дегенмен, қарттардың отбасындағы рөлі осы кезде маңыздырақ болуы мүмкін. Қарттар отбасында ұрпақтар арасындағы үйлесімділікті сақтаушы рөлін атқарады. Олар, әсіресе, жастардың стрестік жағдайлар мен қиыншылықтардан өтуіне көмектесіп, өз тәжірибесі арқылы сол кезеңдерден қалай өтуді үйретеді. Сонымен қатар, қарттар отбасында ұрпақтар арасындағы сүйіспеншілік пен қамқорлықты нығайтуға, жас буынды мейірімділік пен құрметке тәрбиелеуге ықпал етеді.
Қарбалас өмірінде көп адам жұмыс пен жеке өмір арасында теңгерім таппай жүр. Қарттар өздерінің жан тыныштығы мен сабырлылығымен отбасының мүшелеріне эмоционалдық қолдау көрсете алады. Олар қиындықтарды жеңу жолдарын, өмірлік құндылықтарды түсіндіру арқылы отбасындағы дағдарыстар мен түсініспеушіліктерді шешуге көмектеседі. Қарттардың үйреткен өмірлік дағдылары мен кеңестері, ең бастысы, психологиялық және эмоционалдық тұрғыдан отбасына тұрақтылық сыйлайды.
Болашақта қарттардың отбасында рөлі әсіресе балалардың тәрбиесі мен білім беруінде маңызды бола түседі. Қазіргі таңда көп отбасы жұмысбастылықтан және уақыт тапшылығынан балаларға жеткілікті көңіл бөлмейді. Қарттар, әсіресе ата-әжелер, балаларға өмірдің қарапайым, бірақ маңызды сабақтарын үйрете алады. Олар ұрпаққа дұрыс мінез-құлық, мейірімділік, жауапкершілік, еңбекқорлық сияқты қасиеттерді үйретеді. Бұл жастардың қоғамда өз орнын тауып, дұрыс шешімдер қабылдауына көмектеседі.
Қарттардың отбасылық өмірдегі рөлі тек олардың қартаюымен шектелмейді. Қариялар отбасындағы дәстүр мен құндылықтарды сақтайтын, ұрпақтар арасында үйлесімділік орнататын, эмоционалдық және психологиялық қолдау көрсететін маңызды тұлғалар болып қала береді. Заманауи қоғамдағы өзгерістер мен қиындықтар, әсіресе жастардың әлеуметтік өміріне ықпал ететін факторлар қарттардың отбасы үшін қаншалықты құнды екенін көрсетеді. Қарттарымыздың өмірлік тәжірибесі мен даналығы болашақ ұрпаққа маңызды сабақтар береді, ал олардың отбасындағы орны ешқашан жоғалмайды.
Ғибрат Қадыржанұлы,
П.Д.Осипенко атындағы №8 орта мектебінің 6 «А» сынып оқушысы.
Нұрсұлу Жармаханова,
жетекшісі
Сурет ашық дереккөзден алынды.
Пікірлер жоқ. Бірінші болыңыз!