Сырдария-Түркістан мемлекеттік өңірлік табиғи паркінің ғылыми қызметкері, табиғат зерттеушісі Ғани Назарбекпен әңгімемізде бір қызықты әрі тосын жайтқа куә болдық. Ол бізге қызғалдақ арқылы әлемнің тұтастай табиғатқа қызығатын туристерін Қазақстанға тартуға мүмкіндік бар екенін айтты. Табиғатпен тілдесетін маман «еліміз «жасыл алтынға» көп көңіл бөліп, «қызғалдақтар елі» саналатын Голландияның гүл саудасын тоқтататындай мүмкіндікке ие» деп есептейді. Айта кетейік, «Халық» газетінің 5 жыл бұрынғы кезекті санында Ғани Назарбекпен тілдесіп, «Қызғалдақтар мұнаймен бірдей пайда әкелетін болады» деген тақырыптағы сұхбатты жариялаған болатынбыз.
Кейіпкерімізге осы жолы «Қазақстанның бренді қызғалдақ болатын да күн келер. Ол үшін қандай жұмыстар атқарылуы керек!?» деген сұрақты қойып көрдік. Ғани Назарбек өз кезегінде ақылға қонымды бірнеше ұсынысты айтты.
ҚАЗАҚСТАНДА ҚЫЗҒАЛДАҚТЫҢ ҚАНША ТҮРІ БАР?
– Қызғалдақтар негізі ақпан айының соңында шыға бастайды. Ол күн райына да байланысты. Негізі, біраз жылдан бергі бақылауымызша, ақпан айының соңында бізде (Түркістан облысы – ред.) Бузе деген қызғалдақ шыға бастайды. Ол биыл наурыз айының алғашқы он күндігінде ашылды.
Ал Жамбыл облысының Жуалы ауданында Малик Нукусбеков деген ағамыз ақпан айының соңында Тікаяқ қызғалдағын фотоға түсірді. Одан кейін Корольков деген қызғалдақ ашылады. Оның артынан жаппай басқа да қызғалдақтың түрлері бой көтере береді. Жалпы, Қазақстанда қызғалдақтың 42 түрі бар деп жүрміз. Өйткені, жаңадан бірнеше түрі қосылды, әсіресе Алматы өңірінен. Ал Түркістан облысында қызғалдақтың 12 түрі бар, – дейді Ғани Назарбек.
Сөз арасында табиғат жанашырынан қызғалдақтың қазақша атаулары қаншалықты көп не аз екенін сұрадық.
– Енді, қазақша дегенде, бұрын біз Коуфман деп атап жүрген қызғалдақты соңғы жылдары ғалымдар өзгертіп, Берікқара қызғалдағы деген атау берді. Бұдан бөлек, Түркістан қызғалдағы деген бар. Өсімдіктерде Түркістан деген атау баршылық. Ал қызғалдақтың қазақша атауы көп деп айта алмаймыз. Қызғалдақтарды ашқан ғалымдар өзінің, ұстазының немесе сол кезде билік құрған генерал-патшалардың есімін қоя берген, – деді сұрағымызға орай ол.
Қызғалдақтардың көпшілігі «Қызыл кітапқа» енген. Кейіпкеріміз қазіргі уақытта жасырын жолдармен шетелге шығарылмаса, қызғалдақтарды ашық сату дерегін байқамағанын айтады. Яғни, өңірде жаппай тамырын қазып, сатып жатқандар кездеспейді.
БІЗДІ «ҚЫЗҒАЛДАҚТАР ЕЛІ» ДЕП ЕШКІМ АТАМАЙДЫ
Қызғалдақ – Қазақстанның «жасыл алтыны». Олай деуге негіз бар. Ең өкініштісі, оны зерттеп-зерделеу жағы кемшін түсіп жатады. Жарнама мен насихаттау жұмыстары да көңіл көншітпейді.
– Өкініштісі сол, бізді «Қызғалдақтар елі» деп ешкім атамайды, Бірақ бұл ғалымдардың арасында ғана, шағын топтардың айналасында ғана айтылады. Мұны туристер расында да білмейді. Өйткені, жарнама жоқ.
Қызғалдақ туралы Олег Билялов деген азамат керемет фильм түсірген еді, ол фильм насихатталмайды. Олег Билялов пен Анна Иващенконың «Қазақстан қызғалдақтары» деген ғажап кітабы бар. Ол кітап та таралмайды.
«Қызғалдақтың отаны – Қазақстан» деу үшін біз ең бірінші оны зерттеуіміз, насихаттауымыз керек. Оны халық өзі сезініп, одан кейін ғана атауын қазақшаға өзгертуге болады. Өйткені, Грейг, Альберт, Борщов деген сияқты атаулармен аталатын қызғалдақтар бар, – дейді Ғани Назарбек.
Табиғат жанашыры қазір қызғалдақты жұлу әрекеті біршама басылғанын жеткізді. Әрине, әлде де оны жұлып жатқандар кездеседі, біреулер қасақана істесе, кейбірі қызғалдақты жұлу қылмыс екенін расында да білмейтін болып шығады. Соңғы жылдары БАҚ өкілдері, әлеуметтік желі белсенділері мен табиғат жанашырлары мұны қатты бөлісіп, айтып жүр. Сырдария-Түркістан мемлекеттік өңірлік табиғи паркінің ғылыми қызметкері «қызғалдақты жұлуды сирету үшін әлі де 4-5 жыл уақыт керек сияқты» деп есептейді.
Елдегі, әсіресе Түркістандағы қызғалдақтар қазір жақсы өсіп жатқанға ұқсайды, таралуы жаман емес. Кейіпкеріміз бір қызғалдақтың өзімен бір маусымда туристердің үлкен тобын тартуға болатынын ашық айтып отыр.
ҚЫЗҒАЛДАҚТАРҒА МЕМЛЕКЕТТІК ДЕҢГЕЙДЕ КӨҢІЛ БӨЛСЕК, КӨЛ-КӨСІР ПАЙДАҒА КЕНЕЛЕМІЗ
Сырдария-Түркістан мемлекеттік өңірлік табиғи паркінің ғылыми қызметкерінің сөзінше, қазір «Қызғалдақтар елі» саналатын Голландиядағы гибридтер мутацияға ұшыраған. Сондықтан, олар қызғалдақтың әдемі түрін шығара алмай жатыр.
– Ең біріншіден, біз «голландиялық қызғалдақ» дейміз. Кешегі 8 наурызда неше түрлі қызғалдақ сатылды, миллиардтаған қызғалдақ! Ол – әлемде саны жоқ қызғалдақтар. Бәрі негізінен Голландияда өсіріледі. Ондағы қызғалдақтар – біздің тұқым. Қазақ даласынан кеткен, Орта Азиядан барған. Олар қазір гибриді мутацияға ұшырап, әдемі түрін шығара алмай отыр. Бұл бойынша бізде мүмкіндік көп. Өзіміздің даламызда өсіп тұрған дүние ғой. Оны алып, жылыжайларда, далада өсіріп, әлемге қызғалдақтың мәдени түрін тарататындай, сататындай мемлекетке айналуымызға болады. Бұған көп уақыттың керегі жоқ.
Бұған үкіметтік деңгейде 3-4 жыл көңіл бөлінетін болса, кәдімгідей жер-жаһанға қызғалдақтың бір эволюциясын жасап шыға аламыз. Өйткені, біздің Голландияның саудасын тоқтатып тастауға мүмкіндігіміз бар, – дейді ол.
Бүгінде Еуропа, Америка құрлығы мен Шығыс Азия елдерінің туристері ойын-сауыққа негізделген туризмнен бас тартқан. Оған біраз жыл болды. Олар танымдық саяхатқа көбірек мән береді. Яғни, табиғатпен байланысты саяхаттардан қалмайды. Мұндай кеңістікті пайдаланып қалу керек.
– Елімізде жыл сайын көптеген туристік форум өтеді. Қазақстаннан жылда шетелдерге барып, көрме өткізетіндер бар. Әлі күнге дейін олардың бейнероликтерінен, қағаздан шығатын материалдарынан қызғалдақты көрген жоқпыз. Өйткені, оны ұсынбайды. Оны айтып-ақ жүрміз. Біз әлі де тарихи орындармен ғана шектеліп, әлемге Алматыдағы табиғат байлықтарын, көлдер секілді жауһарларымызды ғана ұсынып жатырмыз. Әрине, айналамызда қызғалдақтан бөлек, жануарлар, құстар әлемі бар, соларды да қосуымыз керек. Өйткені, әлемде құстар, жануарлар мен өсімдіктерді тамашалайтын туристердің саны зиярат туризмінен кейінгі екінші орында тұр, – деп қоса кетті ол.
ҚЫЗҒАЛДАҚТАРДЫҢ ҚАДІРІН ӨЗІМІЗ БІЛМЕЙ ЖҮРМІЗ
Қызғалдақты өзіміздің бренд ретінде қалыптастыру үшін не істеуге болады? Мүмкін, ауқымды фестивальдер, әлемдік іс-шаралар ұйымдастыру керек шығар. Осы ойды Ғани Назарбекке де айтып көрген едік.
– Жалпы, «Қызғалдақтар фестивалі» деген Оңтүстік Қазақстан болып тұрған уақытта бізде ұйымдастырылды. Түлкібас ауданындағы «Шұбайқызыл» деген төбеде өтті. Бірақ, біз қызғалдақтар фестивалін өткізіп, оны танытуға, сақтау жолына емес, өлтіруге жұмыс істедік. Өйткені, топ-топ адам алып барамыз, арнайы жолақтар жасамаймыз. Қызғалдақтар міндетті түрде жұлынады. Одан кейін қасақана емес, бірақ аяқ астында тапталады, соңында өледі. Біз әуелі «Қызғалдақтар фестивалін» өткізетін орынды дайындауымыз керек. Қазіргі күні көпшілік қалада өсіп тұрған қызғалдақтарды жарнамалайды да, өзіміздің даламыздағы қызғалдақтарға мән бермейді, сондықтан олар әлі құнсыз болып тұр.
Қызғалдақтардың қадірін өзіміз білмей тұрмыз, сондықтан оны сата да алмаймыз. Мысалы, жоғарыда айтқан Олег Биляловтың фильмін үлкен нарықтарға шығаруымыз керек. Тіпті, Air Astana ұшақтарына қоюға болады. Шетелге шығатын немесе Қазақстанда өтетін туристік көрмелерде ол фильм көрсетілуі керек. Мен болашақта қызғалдақтардың мұнаймен бірдей пайда әкелетініне сенемін. Ол үшін «жасыл алтынымыздың» қадіріне жете білуіміз керек, – деп сөзін қорытындылады Сырдария-Түркістан мемлекеттік өңірлік табиғи паркінің ғылыми қызметкері.
Қазір мүмкін еместей көрінетін нәрсе жоқ. Бәрі мүмкін. Құндылықтар өзгерді. Түсінгеніміз, қолда барды қадірлеп, ұқсата алсақ, қызғалдақтан да көп пайда табуға болатын секілді. Әйтпесе, иен байлықтың «иегіміздің» астында жатқанын ұғынатын уақыт жеткен шығар…
Рыскелді ЖАХМАН
Суреттерді түсірген Малик Нукусбеков
Пікірлер жоқ. Бірінші болыңыз!