Бақылаусыз буынның бүгіні

Соңғы уақыттары жасөспірімдер арасындағы қылмыс, шыны керек, өршіп тұр. Кешкі уақыттары қала көшелерімен келе жатып, өзара жаға жыртысып, бір-бірін балағаттап, келеке етіп жатқан жасөспірімдерді көрсек, таңғалмайтын халге жеттік. Кей кездері ойға қаласың. Олар неге сонша ашулы? Неліктен көпшілігі өз мәселесін жұдырықтың көмегімен шешуге құмар? Кім кінәлі – ата-ана ма, қоғам ба, мүмкін жүйе болар? Расын айтайық, бұл сұрақтардың жауабы бір ғана факторға тірелмейді.

Балалар арасындағы қылмыстың өршуі – қоғамда талай дабыл қағылып, мәселе болып көтерілгенімен, әлі де шешімі табылмай келе жатқан түйткіл. Бұрындары үлкендерден именіп, тәрбие тізгінін берік ұстаған буынның орнын қазіргі сәтте әлеуметтік желінің ықпалымен қалыптасқан, шектеуді жақтырмайтын, эмоциясын тежей алмайтын жастар басып келеді. Нәтижесін көріп отырмыз. Әлеуметтік желідегі, БАҚ-тағы түрлі оқыс оқиғаны естіп, жағаңды ұстайсың. Мектеп қабырғасына қару алып келу, мұғалімге тіл тигізу, одан қалды ұру фактілері, көшедегі бейтаныс адамды мұқату, әлсізді қорқыту секілді жайттар қалыпты жағдайға айналып бара жатқандай.

ҚЫЛМЫСТЫҢ  БАСТЫ  СЕБЕПТЕРІ.  ПСИХОЛОГИЯ  МА,  ӘЛЕУМЕТТІК  ОРТА  МА?

Таяуда ғана, бір ай бұрын Семей қаласында болған жайт көпшіліктің наразылы­ғына ұшыра­ғанын білетін болармыз. Оқиға жайы мынадай. Семейде 6-сынып оқушысын қатарластары ұрып, мүшеқапты үрлеуге мәжбүрлеген. Онымен қоймай, жерде жатқан нәжісті ұстатып, моральдық қысым көрсеткен. Жағдайды түгелімен видеоға түсіріп, артынша ол бейнежазба әлеуметтік желіде тарап кетті. Шұғыл резонанс туып, қоқан-лоқы көрсеткендер тез арада жазаланды. Кейінірек баланың жағдайы жақсы, жаймендеп оңалып келе жатқандығы айтылды. Халық тарапынан да көмек аз болған жоқ. Қазақстандықтар қаражат жинап, балаға үй сыйлады. Медиа өкілдері де жәбірленушіге барынша көмек қолын созып әлек. Сонда да жасөспірім сол күнді ешқашан ұмытпайтындығы, көрген қорлық көкейінде қалатыны  айдан  анық.

Егер видео жарияланбаса, біз де бұл жағ­дайдан бейхабар болар ма едік? Кім біледі? Айтқымыз  келгені, публикаға  шығып, БАҚ-та талқыланатын  жағдаяттар тек шын мәнінде болып жатқан белгісіз қылмыстардың бір бөлігі ғана. Шамамен оннан бірі дерсің. Себебі, қазір балалар арасында «шыдамдылық» культі қалыптасқан. Егер кімде-кім басынан өткенді мұғаліміне, болмаса психологке айтар болса, сол тез арада «терпила» болып шыға келеді. Ал оны ескеретін психолог бар, ескермейтіндері болса, баланың ары қарай қандай «үдетілген» қысымға  душар  болатындығы бір Құдайға ғана  аян.

Осы тұста сұрақ  туындайды. Неліктен қа­зір­гі  жасөспірімдер  залымдыққа  құмар  болды?

Баланың бойындағы агрессия, ашушаңдық, жауапкершілікті сезінбеу – көбіне оның тәрбиесіне байланысты қалыптасады. Америкалық психолог Джон Боулбидің «байланыс теориясына» сүйенсек, баланың ерте кезеңде ата-анасымен қарым-қатынасы оның болашақтағы мінез-құлқына әсер етеді. Егер бала мейірімге зәру болып өссе, айналасындағыларға сенімсіздік танытып, өзін қорғау үшін агрессияға  жүгінуі  мүмкін.

Ал қазақстандық  мектеп  психологтарының деректеріне назар салсақ, бұзақылыққа бейім жасөспірімдердің басым бөлігі эмоцио­налды салқын отбасыдан, ата-анасы тарапы­нан бақылаусыз өскен немесе керісінше, қатал жаза­лау жүйесінде тәрбиеленген. Бір ғана мысал – соңғы жылдары қоғамда белең алған ата-ананың «қол көтеру – тәрбиенің негі­зі»  деген  түсінігі.

Қоғамдағы әлеуметтік теңсіздік, қылмыс романтикасымен  сусындаған  ақпараттық орта, тұрмыстық зорлық-зомбылық – жас­өс­пірімдік қылмыстың негізгі қозғаушы күштері. Зерттеулер көрсеткендей, әлеуметтік жағдайы төмен отбасылардан шыққан балалар қылмысқа жиі барады. Өйткені олар үшін бұл – өзін мойындатудың, өзіне жетпейтін дүниелерді  тартып  алудың  жалғыз  жолы.

Тағы бір маңызды фактор – құрдастар қысымы. «Топқа қабылдану» үшін кейбір жасөспірім өзінің шынайы құндылықтарын құрбан етуге мәжбүр. Біреуі топ алдында беде­лін көрсету үшін әлсізді мазақ қылса, енді бірі айналасындағылардың мақұлдауын алу үшін ұрлық жасайды. 2023 жылы жүргізілген бір әлеумет­тік зерттеу Қазақстандағы мектеп оқушыларының 30%-ы бір рет болса да физи­калық  немесе  психологиялық  зорлық-зомбы­лыққа тап болғанын көрсеткен. Екі жылда әлеуметтік желінің қауқары едәуір артты. Сол аралықта аталған статистиканың біршама көтеріл­гені  айдан  анық.

Осы  орайда  кәсіби  психолог не дейді? Оны  да  сұрап  көрдік.

– Жасөспірімдік қылмысқа бір ғана себепті атап көрсету қиын. Бұл – психологиялық және әлеуметтік факторлардың қиылысқан тұсы. Біздің тәжірибемізде қылмысқа немесе агрессивті әрекеттерге барған балалардың көбінде екі негізгі мәселе анықталады: біріншісі – эмоцио­налды бақылаудың әлсіздігі, екіншісі – сыртқы ортадан  қолдау  таппау.

Эмоционалды бақылаудың әлсіздігі көбіне отбасылық қарым-қатынастардан бастау алады. Егер бала ата-анасынан жылулық пен түсіністік көрмесе, ол өз эмоциясын дұрыс өңдей алмайды. Мұндай жасөспірімдер күйзе­лісті агрессия арқылы жеңуге тырысады немесе өз ортасын­дағы «күш көрсету» моделін қайталайды. Біз бұны көбінесе ата-анасы тым қатал не тым  салғырт  болған  балаларда  байқаймыз.

Әлеуметтік факторларға келсек, құрдас­тар қысымы, экономикалық қиындықтар, зор­лық-­зомбылықтың насихатталуы балаларды қылмысқа итермелеуі мүмкін. Әсіресе, қазір әлеумет­тік  желі  арқылы қатыгездікке негізделген  контент  қолжетімді. Мұндай ақпараттар жасөспірімдер санасына «билік – күште» деген  түсінікті  қалыптастырады.

Бұл  мәселені  шешу үшін тек жазалау жеткіліксіз. Бізге жасөспірімдердің эмоциясын басқару қабілетін дамыту, отбасылармен жүйелі жұмыс жүргізу, мектептердегі психологиялық қызметті күшейту керек. Ең бастысы – балалардың ересектерге сеніммен қарауын қамтамасыз ету. Егер олар өз проблемасын ашық айта алатын болса, көптеген қайғылы оқиғаның алдын алуға болар еді, – дейді Қазалы ауданындағы №266 мектептің педагог-психологі  Гүлзира  Келімбетова.

ӘЛЕУМЕТТІК  ЖЕЛІ  ЫҚПАЛЫ.  ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚ  МӘДЕНИЕТІ  ҚАЛАЙ  ҚАЛЫПТАСАДЫ?

Расын айту керек, бұрын балалар төбелесі көшеде немесе мектеп ауласында қалатын. Бүгін­де ол TikTok пен Telegram-да миллиондаған қаралым жинайтын «контентке» айналды. Көшеде, аялдамада, тіпті мектеп ішінде бір-бірін аяусыз ұрып жатқан жасөспірімдердің видеосы әлеуметтік желіде күн сайын таралып жатыр. Ең сорақысы – мұндай видеоларды көрген балалар оны қалыпты құбылыс ретінде қабылдай  бастайды.

Қазақстандық ақпараттық кеңістікте соңғы жылдары агрессивті контенттің кө­беюі байқалады. Әсіресе, жасөспірімдер арасында зорлық-зомбылықты насихаттайтын жабық Telegram-чаттар, «таза жекпе-жек» ұйым­дастыратын топтар пайда болды. Мұндай платформаларда балалар ашық түрде кімнің күштірек екенін дәлелдеуге шақырылады, ал жеңілгендерді мазақтап, олардың психология­лық жағдайына мүлде мән бермейді. Әр субмәдениетке бөлінген балалар бір-бірімен тартысуды әдетке айналдырған. Тіпті әлеуметтік желілерде «көше-көшеге» бөлінген мектеп жасын­дағы балалар бір-бірін ашық келемеждеп, қылмыс әлемін романтизациялап жүр.

Қатыгездікке негізделген контенттер тек жеке тұлғалардың әрекетімен шектелмейді. Әлеу­меттік желілердегі қылмыс хроникалары, «өмір – күрес» деген ұстанымды насихаттайтын видеолар, атыс-шабыспен танымал болған блогер­лердің ықпалы – жасөспірімдердің зорлықты заңдылық ретінде қабылдауына әкеліп отыр.

Әлеуметтік желінің жасөспірімдер қылмысына әсері туралы айтқанымызда, кибербуллинг терминін назардан тыс қалдыруға болмайды. Кибербуллинг құрбандары елімізде көбейіп барады. Мамандардың айтуынша, 11-15 жас аралығындағы әрбір бесінші бала кибербуллингке  жолығады  екен.

Атын  жасыруын  сұраған  жасөспірім  Reddit желісіне  осылайша  жазба  қалдырыпты.

– Мен артық салмақтың кесірінен кибер­буллингтің қандай болатынын жақсы біле­мін. Басын­да бұл жай әзіл сияқты көрінді. Сыныптас­тарым менің фотоларымды өңдеп, мазаққа айнал­дырып, «мем» жасай бастады. Бір күні менің суретім TikTok-та пайда болды. Оған «Мынау есіктен қалай сыяды?» деген жазба қосылыпты. Бұл тек арасындағы адекватты пікірлердің бірі ғана. Бұдан бөлек неше түрлі цензуралауға тура келетін балағаттар айтылды. Видеоны көргендердің бәрі күліп, пікірлер жаза бастады. «Артық салмақтан құтылудың ең оңай жолы – өлу»  деген  сөздер  де  болды.

Мен ол кезде ешкімге айтпадым. Телефонды ашсам болды – сол видео, сол мазақ. Сынып­қа кірсем – күліп тұрған балалар. Үйде анама айтуға да батпадым, өйткені «Арықта, сонда саған ешкім тимейді» деп айтады деп ойладым. Біраз уақыттан кейін мектепке барғым келмей қалды. Өмірден  түңіле  бастадым.

Содан кейін ғана ата-анама бар шындықты айттым. Олардың көмегімен бұл видеоларды өшірттім, мектеп психологімен жұмыс істедім. Бірақ бәрібір кибербуллингтің салдары ұзаққа созылады екен. Әлі күнге дейін әлеуметтік желіде біреу менің салмағым туралы айтып қала ма деп қорқамын. Ең қиыны – көп адам мұндай нәрсені «жай әзіл» деп қабылдайды. Бірақ ол – адамның өмірін бұзуы мүмкін үлкен мәселе, – деп  жазады  жасөспірім.

АЙМАҚТАҒЫ  АХУАЛ  ҚАНДАЙ?

Тақырып төңірегінде Қызылорда облыс­тық білім басқармасының басшылығымен хабарласқан едік. Аталған басқарманың мәліметінше, жасөспірімдер арасындағы құқықбұзу­шылықтың алдын алу мақсатында кешенді шаралар жүзеге асырылуда. Аймақта әкімдік, прокуратура және полиция департаментімен бірлескен іс-шаралар жоспары қабылданып, білім беру ұйымдарында құқықбұзушылықтың, буллингтің, есірткі мен интернетке тәуелділіктің  алдын  алуға  бағытталған қадамдық жоспар  бекітілді.

Мектептерде ата-аналар жиналыстары өткізі­ліп, балалардың қауіпсіздігіне қатысты 18 500 ата-анаға арнайы жадынамалар тара­тылды. Сонымен қатар, облыста оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыру мақсатында «Мектеп лигасы» және «Сыр лига­сы» жобалары іске қосылды. Бұл жобаларға мінез-­құлқында ауытқушылығы бар оқушылар тартылды. Нәтижесінде, 2024 жылы жас­өспірімдер арасын­дағы қылмыс деңгейі 2023 жылмен  салыс­тырғанда  4,4%-ға  төмендеген.

Оқушылар тәртібін бақылау мен психологиялық жағдайын жақсарту мақсатында 2023 жылы облыстық тәрбие, спорт және қосымша білім беру орталығы, 2024 жылы облыстық психологиялық қолдау орталығы құрылды. Барлық білім беру ұйымдарында ата-аналарды педагогикалық-психологиялық қолдау орталықтары жұмыс істей бастады. Қазірдің өзінде 24 300  ата-анаға  арнайы  сабақтар  жүргізілген.

Оқушылар арасындағы агрессия мен қақты­ғыстарды азайту үшін жаңа технология­лар енгі­зілуде. Орта білім беру ұйымдарында буллинг пен тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу мақсатында «Komek Stop Bullying» ақпараттық жүйесі сынақтан өтіп, «KiVa» бағдарламасы пилоттық режимде төрт мектепте енгі­зілді. Бұдан бөлек, жасөспірімдердің өмірлік қиын жағдайларын, суицидтік бейімділік факторларын анықтауға арналған «Жанұя» бағдарламасы  бойынша 15 мектеп  қамтылған.

Сонымен қатар, түнгі уақытта заңды өкі­лінсіз жүрген 6 302 жасөспірімнің ата-анасы әкімшілік жауапкершілікке тартылған. Ал ішкі істер органдарының есебіне тәрбиесіне немқұрайды  қарайтын  123  ата-ана  алынған.

Басқарма білім беру жүйесінде түбегейлі өзгерістер қажет екенін атап өтті. Ең алдымен, ата-аналардың тәрбие процесіне жауапкершілігін арттыру маңызды. Сондай-ақ, құқық қорғау органдарымен бірлескен профилакти­калық шаралар жалғасады дейді басқармадағылар.

Сонымен қатар, облыстық полиция депар­таментіне де сұрақ жолдаған едік. Аз-кем уақытта, кідірмей  жауап  берді.

Облыстық полиция департаментінің мәлі­метінше, 2024 жылы жасөспірімдер арасында бұзақылыққа (ҚР ҚК-нің 293-бабы) қатысты 12 қылмыс тіркелген. Ал 2025 жылдың екі айын­да осындай төрт іс аяқталған. Дегенмен, бұл істердің барлығы өткен жылы (мамыр, маусым, тамыз және қараша айларында) жасалған құқықбұзушылықтарға қатысты болып, биыл ғана соңғы шешім шығарылған. Ал биылғы есепті  мерзімде  ҚР ҚК-нің 293-бабы бойын­ша екі  құқықбұзушылық  тіркеліп, қазіргі таң­да  тергеу  амалдары  жүргізілуде.

2024 жылы аяқталған 12 қылмыстық істің 17 жасөспірімнің қатысуымен жасалғаны анықталған. Оның сегізі жәбірленушімен тату­ласуына байланысты ҚР ҚК-нің 68-бабы бойынша қылмыстық жауапкершіліктен босатылды. Ал қалған сегіз жасөспірімнің әрқайсысына бір жылдан бас бостандығын шектеу жазасы тағайындалып, пробациялық бақылау­ға алынған. Сондай-ақ, бір  жасөспірімге қатыс­ты  тергеу  амалдары  жалғасуда.

2025 жылдың екі айында аяқталған төрт бұзақ­ылық дерегі бойынша төрт жасөспірім жауап­қа  тартылған. Оның  біріне  сот шеші­мі­мен бір жыл бас бостандығын шектеу жаза­сы тағайындалса,  қалған  үш  іс  сот  қарауын­да.

Құқықбұзушылықтың  алдын алу мақса­тында білім беру ұйымдарында құқықтық түсіндіру жұмыстары жүргізіліп, 605 кездесу ұйым­дастырылған. Бұл жиындарда оқушылар мен студенттердің құқықтық сауатын арттыру­ға басымдық беріліп, қылмыстық және әкімшілік кодекстердің  маңызды  баптары  түсіндірілген.

Сонымен қатар, облыс көлемінде құқық­бұзушылықтың алдын алу мақсатында «Түнгі қаладағы балалар» (30 қаңтар – 2 ақпан) және «Жасөспірім» (27 ақпан – 1 наурыз) жедел-­профилактикалық шаралары өткізілген. Күнделікті рейдтік іс-шаралар барысында түрлі әкімшілік құқықбұзушылық жасаған 1814 аза­мат анықталып, полиция бөлімшесіне жеткізілген. Бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 50,5%-ға көп (2024 жылы – 1205  адам).

Оның  ішінде:

* ҚР Әкімшілік құқықбұзушылық туралы кодексінің (ӘҚБК) 127-бабына сәйкес, бала тәрбиесіне  салғырт қарағаны үшін 136 ата-ана­ға  әкімшілік хаттама толтырылып, іс сотқа жолданған  (2024 жылы – 68);

* ҚР ӘҚБК-нің 435-бабы бойынша, кәмелетке толмаған баласының бұзақылық әрекеті  үшін  15 ата-ана жауапқа тартылған (2024 жылы – 9);

* ҚР ӘҚБК-нің 442-бабы бойынша, кәмелетке толмағандардың түнгі уақытта заңды өкілінсіз ойын-сауық мекемелерінде немесе тұрғын үйден тыс жерде жүруіне байланыс­ты 1049 ата-ана әкімшілік жауапкершілікке тартыл­ған  (2024 жылы – 690).

Бұдан  бөлек,  құқықбұзушылыққа  бейім  39 жасөспірім  полиция  есебіне  алынған.

Тақырыпты  тарқату үшін М.Мәметова атындағы жоғары колледж директоры, Қызыл­орда облысының  бала құқық­тары жөнін­дегі уәкілі Жақсы­гүл Тоғановамен  де  тілдескен  бола­тынбыз.

– Ең бірінші бұзақылыққа ата-ана бақылауынан шығып кеткен балалар барады. Тәрбиенің негізі – отбасындағы тәрбие. Қазір көп кездесетін жағдай балалар бақылаусыз, сонымен қатар «тамағы тоқ, көйлегі көк, осымен тәрбием тамам» деп ойлайды көп ата-ана. Ар жағында баланың өмірге қалыптасқанша тұлға тәр­биелеудегі үздіксіз тәлім-тәрбиені беруді жіберіп алады.

Отбасындағы тәрбие – тәрбиенің темір­қазығы. Көп ата-ана азаннан кешке дейінгі жұмы­сын сылтауратады, азаннан кешке дейін ол  бала  немен айналысып жатқанынан бейхабар, гаджетті құшақтап, бүкіл уақытын кетіретін балалар бар, еңбек тәрбиесі қазіргі таңда мүлде жоқ десек те болады. Әлеуметтік жағдайда отбасындағы бұзақылыққа әкеліп жатқан  жағдай  бар.

Абайдың  «Қарыны  тоқтық,  уайымы жоқтық – аздырар адам баласын» деген сөзі осы заманға тұспа-тұс келіп тұрғандай-ау. Бос уақыттарын тиімді емес, тиімсіздіктен бұзақы­лыққа ұрынып қалып жатқан балалар көп, – дейді  білікті  педагог  өз  кезегінде.

ТҮЙІН. Жасөспірімдердің  қылмысқа баруы – кездейсоқтық емес, бұл – біздің қоғамның өзіне қойған диагнозы. Бала қылмысқа оңай бармайды. Оның әрбір қадамы – отбасындағы тәрбие, әлеуметтік орта, интернеттегі ақпараттық ағын мен қоғамдағы құндылықтар жүйесінің көрінісі. Біз бүгін жасөспірімдер арасындағы зорлық-зомбылықты, буллингті, заңбұзушылықты бақылап отырмыз ба, әлде өзіміз де соны қалыптастырып  отырмыз  ба?

Қанша кешенді шара қабылданса да, ата-ана баласына уақыт бөлмейінше, мұғалім мен қоғам шынайы қамқорлық танытпайынша, бала өзін тыңдайтын, түсінетін ортаны сырттан іздейді. Кейде ол орта – қылмысқа жетелейтін орта болуы мүмкін. Бұл мәселеде біз тек тыйым салумен шектелмеуіміз керек. Әр бала өзін қорғансыз сезінбейтіндей жағдай жасау – ең басты міндет. Әйтпесе, бүгін бақылаусыз қалған жас буын – ертеңгі бақылауға көнбейтін буынға айналуы мүмкін.

Перизат  ЗАХРАДИН

Сурет ашық дереккөзден алынды.