ҚАМШЫ мен ҚАЗАҚ (әңгіме)

Белгілі бір мерзімдік басылымның редак­торының кабинетіне басына түлкі тымақ, үстіне түйе жүнінен жасалынған жеңіл шекпен, аяғына қазақша етік киген, өрілген қамшысын екі бүктеп қолына ұстаған шымыр денелі, ширақ қимылды ақсақал еркін басып, кіріп келді. Жігерлі жүзіне ерекше сұс беретін уытты да отты көздеріндегі ерекше бір ойлылық ақсақалдың жасының бірталайға барып қалғанына меңзегенімен, нарттай нұрлы келбеті, жас барыстай жеңіл де кербез қимылы, әжімсіз кең маңдайы, қоладан қашап қондырғандай қалың қастары мен сәл қайқылау иілген ұп-ұзын кірпіктердің астынан кейде жып-жылы нұр себелеп, кейде мұз тоңдырып қарайтын қос жанарындағы сәл ғана үп еткеннен тұтана кеткелі тұрғандай сезілетін қуат ұшқыны, иегін көмкере дөңгелетіп, сәнмен тегістеп қойған қою бұйра сақалы бұл кісінің кәрілік деген ауылға әзірге ат басын бұра қоймағанын білдіргендей. Ақсақал өзінің киім киісімен де, ерекше түр-тұрпатымен де, жаңа ғасырда, жаңаша өмір сүріп жатқан алып қаладағы заман талабына сай жабдықталған мына кабинетке ғасырлар қойнауына сіңіп, жоғалып бара жатқан тап-таза қазақы болмыстың, ерекше­ бір өрлік пен дарқандықтың лебі мен келбетін көшіріп әкелгендей еді. Ақсақалға ере кірген хатшы қыз, келген кісіге сүйсінісін жасыра­ алмай, таңырқай қарап тұрған бастығына:

– Ағай, мына кісі мені тыңдамай кіріп кетті,- деді, кінәлі үнмен жыламсырай сөйлеп.

Редактор хатшы қызға түсіндім дегендей басын­ изеп, қолымен бара бер деп ишара жасады­. Сөйтті де столының ар жағынан бері шығып:

– Ассалаумағалайкүм, ағасы, – деп, қос қолын амандасуға бейімдей созып, ақсақалға қарай  асыға  ұмтылды. Ақсақал:

– Уағалейкүмассалам, бар бол! – деп редактордың қолын қысып амандасты. Бейтаныс ақсақалдың көмейден күмбірлей төгілген даусы­ да, кең алақанының қарымы да батырға лайық түр-тұлғасына сай болып шықты. Редактор қолының сүйектері сықырлап, сынып кетердей қатты ауырып қалғанын сездіріп алмауға тырысып­, жұмыс столына қарай бұрылды.

– Қош келдіңіз, жоғары шығыңыз, ағасы, – деді орындықты меңзеп.

Ақсақал орындыққа жайғасып, отырған соң:

– Қадам жеткен жерге бәле жетпесін! – деп, бата жасады.

Ақсақалдың қарсысындағы орындыққа барып­  отырған  редактор  жігіт:

– Келіңіз  ақсақал, хал  жағдайларыңыз  жақсы­ ма, үй-іші, бала-шаға аман ба? – деп, бастыр­малата бір сұрап алып, хатшы қызды шақыры­п  шай  әкелдірді.

– Аллаға шүкір, аманбыз, өздерің амансыңдар ма?

– Аманшылық. Жүріп жатырмыз. Тіршілік ғой, әйтеуір. Таңның атысы, күннің батысы бір бітпейтін.

– Балам, тірі кезіңде, тірлігің бітпегені дұрыс. Тірлігің біткен күні – сенің де біткенің. Сондықтан тірлігіңнің барына, тірілердің қатарында жүргеніңе шүкіршілік жаса, – деді ақсақал.

– Иә, Аллаға шүкір, аға, шүкір! Ақсақал, бұйымтайыңызды айта отырыңыз, не шаруамен жүрсіз?

– Бұйымтайым, өткен жолы жорналдарыңа мақала жазып едім. Оны баспаймыз деген хат келді. Соның себебін білгелі келдім.

Редактор хатшы қызға орынбасарын шақыруды тапсырды. Көрші кабинетте әзір отырған орынбасары, көп күттірмей, тез келді. Ол кіріп, амандасып болған соң:

– Мына ағаның жазған мақаласын не үшін баспадыңдар? – деп сұрады редактор.

– Өйткені ол мақалада зорлық-зомбылықты насихаттайтын сөздер бар екен. Сондықтан біз оны баса алмаймыз.

– Маған мақаланы алып кел. Орынбасар мақала­ны алып келіп, редакторға беріп, шығып кетті. Редактор мақаланы оқып шығып:

– Аға, мына жерде ініңізді қамшымен ұрғаныңы­зды  жазыпсыз.

– Иә, жаздым.

– Міне, сол сөздеріңіз зорлықты насихаттау болып табылады. Егер ол сөздерді алып тастасаңыз, онда басамыз.

– Қарағым, бұл жерден қандай зорлық көріп отырсың?

– Аға, мына жерде ініңізді қамшымен сабағаныңыз  зорлық  емей  не?

– О заман да бұ заман, інісін ұру зорлық болад­ы  дегенді  қайдан  шығардыңдар?

– Ағасы, сіз оны жай ұрған жоқсыз, қамшымен  ұрдыңыз ғой!

– Ал, сөйтсе не бопты?

– Қамшы ол қару ғой.

– Қаруы қалай?

– Солай. Ол – қару. Сосын ұру адамға зорлық­ жасау болып табылады.

– Ей, сендер де! Сен өміріңде таяқ жемедің бе?

– Жедім.

– Ал, енді не деп отырсың?

– Аға, ол бала кезімізде төбелескенде, кейін боксқа қатысқанда жедім. Ол қамшымен сабау емес қой.

– Әп-бәрекелді! Міне, өз сауалыңа өзің жауап­ беріп отырсың. Жұдырық, шапалақ немесе­  таяқ жеу мен арқаңа қамшы тию екеуі­нің жер мен көктей айырмасы бар. Себебі қамшы – биліктің белгісі. Ол – тәрбиенің құралы.

– Түсінбедім. Қандай  биліктің?

– Еркектің әйелінің, ағаның інісінің, әкенің ұлдарының алдындағы билігінің белгісі. Өмірінде бір рет арқасына қамшы тиіп көрмеген  еркек  жетіскен  күйеу, арқалы аға, ілти­патты­ іні болып жарытпайды. Қамшы – еркек­тің бойын­да намысты, жігерлілікті, шыдам­дылықты оятатын бірден-бір құрал. Ал әйелін жұдырықтап, шапалақпен, не басқа әдіспен қанша төмпештесе де, еркек ол әйелге билігін жүргізе алмасы анық. Ал арқасына қамшы тиген­ әйелдің сайтаны бірден басылады. Сайтандары қайта қозғанша жіптіктей болып жүреді.

– Сонда сізді әкеңіз қамшымен сабайтын ба еді?

– Менің әкем ешқашан қолымен мені, неме­се әйелін ұрған емес. Ашуланса, төрде ілулі тұр­ған қамшысын алып келіп, тартып-тартып жіберетін.

– Қамшыны әкелемін дегенше қашып кетпейсіз бе?

– Қайда қашамын?

– Далаға. Ашуы басылған соң қайтып келмейсіз бе?

– Қашсаң, онда таяқты көбірек жейсің ғой. Саған қызық айтайын.

– Айтыңыз.

– Алғаш үйленген кезім. Бір күні әйелім айтқанымды істемей, қарсы келгенінде, жағынан шапалақпен тартып жібердім. Қайдан келіп қалғанын білмеймін арқама әкемнің қамшысы сарт ете қалды да: «сен, әкеңнің көзінше қатын ұруға жарап қалдың ба?» деген әкемнің даусына­ қосылып, қамшысы жон арқамды тағы да осып өтті. Сонда әкенің көзінше әйел ұрған көр­генсіздік екенін түсінгенмін. Ол кезде жасым 22-де, Алматыда оқитынмын. Ертесіне Алматыға баратын поезға отырдым. Түнде мінгендік­тен ертесіне түске қарай оянсам, төменде үш орыс жігіті әңгімелесіп отыр екен. Әңгімелері бала тәрбиесі жайында. Мен төменге түскен соң біреуі «мына жігіттен сұрайық» – деді. Содан біреуі:

– Сені әкең ұра ма? – деп сұрады.

– Жоқ, ұрмайды.

– Міне, көрдің бе, – деді әлгі жігіт. – Өйткені сен оның өзін сабап тастауың мүмкін.

Жиырма екідегі жігіттің әкемнен таяқ жедім дегені ұят болар деп отырған мен, көйлегімді шешіп, арқамдағы қамшының тіліп кеткен іздерін  көрсетіп:

– Міне, күні кеше әкеме қарсы келіп қалғаным үшін жеген таяғымның ізі, – дедім.

– Сонда сен әкең ұрғанда қарсыласпадың ба?

– Жоқ бізде әкеге қарсы келуге болмайды, керек болса қолынан ұстауға болмайды. Екіншісі:

– Міне, бұларда үлкенге қарсы келмейді. Біз балаларымызбен бірге отырып сыра, арақ ішіп, темекіні бірге шегеміз. Сосын ол бала бізді қалай сыйласын?! Міне, қазақтардың данышпандығы, – деді.

– Сонда қыздарды да қамшымен ұратын ба еді?

– Қарағым, сен өзің қазақсың ба? Қай атаңнан көріп едің, қыз баланы әкесінің ұрғанын?! Қыз балаға әкесі қол көтерсе, ол үйден бақыт көшеді. Қызды анасы тәрбиелейді. Егер қызы әкесіне қарсы сөйлейтін болса, онда шешесі тексіз, көргенсіз болғаны.

– Мына көрші орыс халқы ұл-қыздарын ременмен ұрады ғой.

– Ременнің қазақшасы қалай аталады, білесің бе?

– Белдік.

– Дұрыс,  белдік. Бірақ оның қазақша атауы – ышқырбау. Сол  ышқырбаумен  тәрбиеленген  қыз бала болашақта қандай әйел болады деп ойлайсың?!­

– Иә, мынауыңыз қисынға келеді екен. Соңғы кезде  ышқырына ие  бола  алмай  жүрген қыздардың  көбейіп  бара жатқандығы да рас-ау!

Редактор жігіт ақсақалдың әңгімесіне өзінің еріксіз еріп кеткенін сезді.

– Ал өз дәстүрінен жерінген халық құрдымға кетіп, ұлт  ретінде  жойылып  кетуі  анық. Қам­шы үйді жын-сайтаннан, түрлі жаман­дық­тан қорғайд­ы. Сондықтан атам қазақтың үйінің төрінде қамшы ілулі тұратын болған. Сенің төріңде ілулі тұрған қамшы бар ма өзі? Үндемей­сің. Төріңде әртүрлі суреттер ілулі тұрған болар!

Редактордың көз алдына  үйінің төрінде ілулі тұрған  қымбат картиналарымен бірге әйелінің, балаларының өзіне қарсы сөйлеп  жатқан  кейіптер­і  елестеп  кетті.

– Мен мұны неге айтып отырмын?! – деді ақсақал сөзін сабақтап. – Неше түрлі жынданып кеткендердің молдалар қамшымен бір тартқанда жыны бірден басылады. Неше түрлі асау жыл­қыларды қамшымен тартып жібергенде, жуасып  сала  береді. Міне, қамшының қасиеті. Ал сендер … еее, жарайды. Сөзімді қор етіп қайтейі­н?!

Редактор ойланып отырып қалды. Бала кезін­дегі бір оқиға көз алдына келіп тұра қалды. Бұл ата-анасының бес қыздың ортасындағы жалғы­з ұлы болатын. Әрине, еркелік те жетерлік еді. Бір күні бір бұзықтығына ашуланған әкесі қамшысын алып, мұны ұрайын деп келіп қал­ғанд­а, анасы марқұм шырылдап келіп:

– Құдайдан тілеп алған жалғыз балаға қалай қолың көтеріледі?! Одан да үйреніп қалған мені ұр, – деп, араға тұра қалды. Сол кезде әкесі:

– Ә, көксоққан ақымақ қатын, балаң еркек емес  ез  болып  өсетін болды-ау! Қап, Құдай-ай! – деп, қамшысын іргеге лақтырып жіберіп, шығып­ жүре берген-ді. Содан қайтып әкесі бұған қамшы көтерген емес. Редактор басын көтергенде, ақсақал шығып кеткен екен. Орнынан ұшып тұрып, сыртқа ұмтылды. Жүгіріп шыға беріске жеткенінде, әлгі кісі сыртқы үлкен есікке жақындап қалған екен.

– Ағатай, тоқтаңызшы, датым бар, – деп айғай­  салды.

Ақсақал ошарыла бұрылып:

– Айт, – деді.

– Ағажан, құлдығыңыз болайын, мені қамшымен бір тартыңызшы, – деді.

– Неге? Сені не деп ұрамын?!

Фойеде тұрғандар мына екеуінің әңгімесін еріксіз таңғала тыңдады.

– Әкем ұра алмай кетіп еді. Әкем үшін ұрыңызшы, – деді жігіт.

Қария қамшысын көтеріп редактордың арқас­ынан тартып-тартып жіберді. Есік алдын­да­ тұрған күзетшілер көмекке ұмтыла берген­ еді, жігіт оларды қолымен жасқап, тыйып­  тастады. Ақсақалға бұрылып:

– Аға, сізге көп рақмет! Әңгімеңіз жорналдың келесі санына міндетті түрде шығады. Әзір­ге сау болыңыз, – деді де, кабинетіне бет алды. Кабинетке кірген соң, жүргізушісін шақырып, «базардан жақсы қамшы әкел» – деп, жұмсады да, «бүгіннен бастап төрімде қамшы ілулі тұратын болады» – деді көздерінен от ұшқындап. Сонан соң, жұмыс столындағы әкесінің суретіне мақтанышпен мейірлене қарады:

МЕН ЕНДІ САҒАН ЛАЙЫҚ ҰЛ БОЛАМЫН, ӘКЕ!

Әбдірейім  ӨМІРОВ,

Қазақстанның  еңбек  сіңірген  қайраткері,

әнші-композитор