Тұран тайпаларының ұлы көшінің ізі

Автордың жаңадан жазылған тари­хи зерттеуі Тұран даласында өмір сүрген көшпенді Тұран тайпаларының Америка құрлығы, Алдыңғы Азия, Батыс Еуропа мен Скандинавия, Қаратеңіз жағалауы, Кавказ, Үндістан, Ауғанстан, Қытай, Корея мен Жапонияға қоныс аударғанын тарихпен байланыстыра баяндаған. Бұрынғы қалыптасқан тарихи ұстанымды, тұжырымдарды өзіндік ой елегінен қайта өткізіп, Тұран даласы көшпенділерінің мыңдаған ғасыр бойы адамзат қоғамының, әлем дамуының негізгі заңдарына, өркениетіне қосқан үлестері: темір өндіруі, ел басқару жүйесі, әскери әдіс-айласы, қару-жарағы, зергерлік қолөнері мен қала салу, жазу-сызуы, т.б. жайында өзіндік пікірін білдіреді. Көшпенді көне ата-бабамыздың мал жайлымына қолайлы су көзі мол, шөбі шүйгін жаңа жерлерге қоныс аударуы мал шаруашылығы үшін сол заманның заңды құбылысы болды. Сондай күрделі тақырыпты көтеріп, бұрын айтылмаған, сөз болмаған тың мәселелерді біліктілік, ойлылықпен жазылған зерттеу оқырманға түсінікті тілде анықтамалық (справочник) түрінде қысқа баяндалған.

Кітап түркі тектес халықтардың және қазақ тарихына қызығушылық танытатын көпшілік оқырман қауымға, бабаларымыздың өткен өмірін зерттеп жүрген тарихшы студенттерге арналған. Біз бүгін аталмыш кітаптан үзінді жариялап отырмыз.

III  БӨЛІМ.  КӨНЕ  ТҮРІКТЕР

«Бөрілі байрақ ұстаған атты жауын­гер-найзагерлер бейнеленген петроглифтер бізге көне түркілердің күші мен ерлік рухын жеткізеді. Олар Алтай, Тарбағатай, Жетісу, Жоңғар Алатауы, Құлжабасы, Аңырақай, Хантау тауларында, Қаратал өзенінің жоғарғы ағысындағы жартастарда, басқа да жерлерде. Шу өзенінің аңғарында, Қордай тауларының жартастарында бөрілі байрақ ілінген ұзын найзамен қаруланған салт аттылар бейнеленген үлкен топ петроглифтер  бар».

Ә.Марғұлан (Шығармалар. IV том. Алматы, 2007, 16-б).

***

«…Бөрі басты – ұраным,

Бөрілі менің байрағым.

Бөрілі байрақ көтерсе,

Қозып кетер қайдағым».

Сүйінбай Аронұлы.

***

«Еуразия даласында жауынгер­лігімен мақтана алатын жалғыз халық  бар, олар – түркілер».

Джавахарлал  Неру.

Бірінші  көш.

2-тарау. Скандинавия түбегіне (жеріне) Түрік тайпаларының қоныс­тануы

«Я полностью осознаю важность влияния древнетюркской цивилизации на развитие и распространение ранних цивилизаций, а также в том, что влияние тюрков были велико, чем кого-либо из признанных в настоящее время народов, даже в моей стране Норвегии,  находящейся  на  другом  конце  Европы».

Тур  Хейердал

Ежелгі Скандинавияның тари­хын Тұранмен байланыстыратын бүгінгі ғалымдардың қатарында белгілі норвег этнографы және сая­хатшысы Тур  Хэйердал да болды. А.Исаенконың пікірі бойынша:   «…Астар, немесе Остар Скан­дина­вия­ға Чудь пен славян жерлерін өтіп, алыстағы Шығыстан келді. Бұл тас дәуірі кезінде болды. Астар ол кезде алғашқы қауымдық түрде өмір сүріп жатқан скандинавтарға қола дәуірді жеткізді…»  («Ул-дан или  Один?» Фыды­баестае. 1992, №4).

Көптеген зерттеуші «Ас» тайпа­сының атауы «түркі» атауының сино­нимі деп те ойлайды. Олардың қорытындысына сәйкес көнетүркілік, руникалық (ойма) мәтіндерінде («Күлтегін ескерткіші», «Терхин жазуы» және басқалар) «Астардың қырық тайпасы» делінетін бірлес­тік ежелгі  түріктердің  ең  ірі ру-тай­палық құрылымы болған. «…Асдар жері – менің  елім,  мен оны біле­мін…» – Тоныкөк қағанға қойылған  ес­керткіште  осылай  жазылған.

Ж.Байжумин: «Осы тұрғыдан көне герман эпосындағы «Ас» және «Түрік» атауларының бірдей мағына беретіні таң қалдырмайды. Снорри Стурлусонның «Инглиндар жайлы сагасында» «Асаланд» («Астар елі») сөзінің синонимі – Донның шығысындағы Одиннің* далалық отаны «Тюркланд» («Түркілер елі»). Стурлусон  «Кіші Эддаға» прологта да Одиннің отанын «Түркілер елі» деп атайды: «…Сондықтан ол Түркілер елін тастап, жолға шығуға ниеттенді…», – деп  жазады.

Одиннің  түркіден   шыққанын   XI ғасырдағы скандинав священнигі, тұңғыш солтүстік герман тарихшысы деп есептелетін Дана Ари да растайды. Ол өзінің шығармаларында Одиннің ұлы Ингвиді «түркілер конун­гы» деп атайды. «Түркілер конунгы» Ингвиді Инглиндер әулетінен шыққан корольдар да дәстүрлі түрде  өзінің  түпкі  атасы  санайды.

Бүгінгі Исландия мекендеушіле­рінің ата-бабаларының көне Тұран тұрғындарымен арадағы терең этно­мәдени байланысы туралы Ресей зерттеушісі В.Шербаков былай дейді: «…Мені бәрінен бұрын Ислан­дия мен Орта (Орталық) Азия картасындағы географиялық атау­лардың таңғалаларлық сәйкестігі қызықтырады. «Кіші Эддада» жаңа елді мекендерге де, адамдарға да, батырларға да бұрынғы отанындағы аттары берілгенінің дәлелі көп. Бұл бұрынғылар да, әңгіме етіп отырған кездегілер де астар екендігіне ешкім күмәнданбас үшін жасалған. Сол себепті ежелгі құдайлардың аттары өшпеген…».

Исланд өзендері Ховсау, Екульсау, Творсау, Хамарсауды және түркі гидронимдары Яхсу, Шаклису, Таир­су, Явансуды салыстырып, автор бұл атаулар да ұқсас деп түйіндейді. Бұл жерде В.Щербаков көне исландық «сау» («су, өзен») мен түркілік «су»-ды (қаз. «су», «өзен») салыс­тырып отыр. Дегенмен,  түркі  тілдерінде бұл сөздің көне пішіндері де сақталған – «сау, сей, сай, сой, зай, зау». Бұл сөз бүгінгі күнге де­йін ондаған өзен бұлақтар атауында сақталған: Құлансау, Малсау, Ақсай, Көксай, Тереңсай, Мұрасай, Телесай, Қарасай және өзгелер. Бұл су көздерінің ішіндегі ең белгілісі – Енисей  (түрк. Енесай – «Ана-өзен»).

…скандинавтардың Один туралы мифтері, құдіретті шаманның және данышпанның қасиеттерін арқала­ған ол кейінірек скандинавия мифо­логиясында жоғарғы құдайдың, соғыс құдайының, поэзияның және «өлілер ұясының» – қаза тапқан жауынгерлердің аспандағы сарайы Вальгалланың қожайыны ретіне көрсетіледі. «…Азиядан келген Один жергілікті тұрғындарды бағындырып, Еуропаның солтүстік бөлігінде билік құра бастады… («Скъёль­дунгтар туралы сага»). …Кеннет Медоуз былай  ұсынады: «…Хрис­тиан дәуірінің I ғасырында Каспий теңізінің маңында мекендеген тайпаның көсеміне Один атының берілуі құдай Один қатысқан мистикалық нұрға бөлену кезінде болды. Аңызға сәйкес бұл көсем (оның өз аты – Сиг болатын) өзінің көшпенді тайпасын Солтүстік Еуропа арқылы алып өтті. Ақырында Швецияның оңтүстігінде тұрақтады…», – деп тұжырымдайды (Тұран. Үшінші  дәптер.  31-40-бб).

Мурат Аджи: «Так было в Скандинавии, где курганы богаты археоло­гическим материалом, а люди хранят «несмываемый» генетический код. Есть там другие умолкшие «символы», они не могли не остаться, потому что в 435 году северных берегов Европы  коснулась  волна  Великого  переселения  народов.

Пришли орда из рода Балтов, она обосновалась здесь и дали местнос­ти имя. Тотемом ее была ящерка, по-тюркски «гот». Отсюда название «народа» – готы. Отсюда оберегли норманнов – драконы-ящерки, украшавшие их корабли, их быт, их жизнь…

Строгому читателю легко заметить, Русь – побережье к северу от Стокгольма, оно поныне называется так. А то, что мы зовем Древней Русью, шведы называют Вения. И в Эстонии Русью называют побережье, где жили шведские колонисты, скандинавы. Скандинавы завоевывали Северную Европу, и понятие Русь расширялось после их каждого успешного похода. Славяне в Северной Европе – кто оказывал варягам сопротивление?

В.Н.Татищев, первый российский историк. Он в XVIII веке писал о Новгородской Руси следующие слова: «Русь… она же Хуниград, именуется для того, что тамо первое поселение гуннов было. Ея стольный град был  Шуе». Другое имя Шуи – Хива.

Потом эти сведения из российской истории исчезли, чтобы люди не знали правду о Господине Великом  Новгороде.

…что город Шуя основан в 1539 году славянами. Нет. На тысячу лет раньше, у него была еще тюркская история, как у всех древнерусских городов. У той же Москвы, например. День ее рождения не в 1147 году. В Кремле есть два храма постройки IX века, то есть когда Москвы «еще не было». Они стоят закрытыми на замок, там восточная роспись. Не христианская. Ломать бояться и показать  не  могут…

…Кроме Хунигарда, там были Ал­ты­нбур, Хива, другие города Русского Севера… «Забытый» труд первого историка Татищева показывает масштаб  нашего  невежества, разве  нет?

Ладогу в его время звали по старому – Алдога. А нынешний финский город Турку – Абай (Або). Тюркский дух?», – деп жазады (Без вечного синего неба. Москва, 2009, стр.189-191).

Мурат Аджи екінші кітабында: «Арианство осталось в Литве, там по – прежнему жила «норманская» Русь. Островки северной веры сох­ранялись и на других русских землях – в Новгороде, Пскове, Суздале, Ростове. Древность их храмов и монастырей говорит за себя, все они появлялись с приходом норманов, то есть с IX века, назывались по – варяж­ски. Новгород тогда был Холмгард, его заложили в 859 году, Ростов чуть позднее в 862 году Псков звался Алтынбуром…», – дейді («Тюрки и мир: сокровенная история. Мос­ква,  2004,  стр.389).

1963 жылы Мәскеу-Ленинград баспасынан шыққан В.Н.Татищевтың «Россия тарихының» II томының ескертпесінде (примечания) былай деп жазылыпты: «Трувору кладет Изборск, понеже тогда оный, а не Псков главный град в той стране был, а Пскова еще не было. Изборск у северных *Хуниград* и Шуе* именован. Сие все древние отечеством гунов именуют. *Белоозер* переведено с сарматского *Виису* име­нует, понеже и славенского весь значит село или деревню. От сего, может, в пределе оном волость  знатная в уезде  Бежецком именована Весь Иоган­ская. Здесь же Нестор о себе сказует белоозерским  уроженцем.

Або* /Абай/ – Но еще одно обс­тоятельство воспомяну, что в сарматском языке князь именуется рути­нас, паки, что в Финландии при Абове было слобода руссов… что до Рюрика у разных подвластных народов особные князи были, но как лише­ны, того не объявлено…» (Тати­щев В.Н. История Российская. Том II. Ленинград, 1963. Примечание к главе 1-й, стр. 204).

Мурат Аджидың «Другое имя Шуи – Хива» деп жазғанындағы Хива сөзі 1963 жылғы баспадан шыққан В.Н.Татищевтың «Тарихынан» алынып тасталған болуы мүмкін. КСРО-ның кезіндегі «қырағы» партия қызметкерлері бұндай сөздерді цен­зураға  арқа  сүйеп  жаздырмаған.

Автордың түсініктемесі: Виису* – сармат (түркі) тілінде болса, бес су (өзені) деп аталуы мүмкін. Бело­озер* (Аққөл) көліне бес өзен құйғаннан осылай аталған болуы да мүмкін. Бело­озер көліне мына өзендер құяды: 1. Сорка. 2. Мегра. 3. Устовка. 4. Маэкса. 5. Солас, т.б. майда өзендер. 1846 жылы Белоозер көлінен айналма 67 шақырымдық «Белоозер каналы», КСРО-ның кезінде Белоозер көлінен төмен, Кама өзенінің бойына Рыбинск және Шекснин су қоймасы салынды. Весь* – «название одного из древнейших народы, обитав­ших в северной части территории русского государста. Весь несом­ненно чудского происхождение, к угорской ветви», – деп жазылған (Брокгаузъ В.А. и Ефрон В. Энцик­лопедический  словарь).

Финдердің көне Або қаласы Аба аталуы да мүмкін. Ж.Артықбаевтың «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырын зерттегенде: «Деректерге қарап отырсақ, арбаның бірнеше түрі болатын сияқты. Оның үлкендерін «тура / тұра/» Түркі халықтарының қаланы «тұра» (Чимгу тура, Аба тура, т.б.) атауы осыған тікелей байланысты. Кішкенелерін «күйме» деп атайды (Маргулан А. Труды по культуре письменности казахского народа. А-на, 2007, стр.256).

Б.д. кезіндегі IV ғасырда «Халық­тардың ұлы қоныс аударуының» кезінде көшпенділер солтүстікке қоныс аударғанда, осы арбалармен көшіп барып, Або /Аба/ қаласын салған  болуы  да  мүмкін.

Н.Карамзин «Тарихының» ес­кертпесінде  былай  дейді: «Хуниград – Северные  писатели  именовали Россию и Хуниградом, то есть, по изъяснению Гельмольдову, страною Гуннов.  Гунны  конечно  могли  в   IV и V веке владеть частию России». Ол Хундардың өмір сүрген мекендерін тастап қайда кеткендерін ашып жазбайды (История государства Российского. Том I Москва, 1989, Примечание  к Т.I. Гл. II, стр.210).

В.В.Бартольд варягтар солтүстікке келгенге дейін, яғни IX ғасырдың ортасында солтүстіктегі Новгород қаласы Хазар мемлекетінің билігіне қарағаны және олардың салық төлеп тұрғаны туралы: «…что несколько славянских народов до второй половины IX в. платили дань хазарскому кагану. Как далеко простиралось на север хазарское влияние, … когда русские еще были  норманнами  и  говорили на шведском языке, носил титул каган,…», – деп жазуы, Мурат Аджи мен В.Н.Татищевтың жазғандарымен  мағыналас (Тюрки. Двенадцать лекций по истории  турец­ких  народов  Средней  Азии. Алматы, 1998, стр.47).

Тарихтың әр кезеңінде тұрандық тайпалар Балтық теңізінің солтүстігі мен оңтүстігі жағалауында билік құрды. Көне тарих көздерінде бұл теңізді «Сармат теңізі» деп жиі атайды. Сол себепті аса ірі фин ғалымы М.Рясяненнің Финляндияның ең ірі қаласының бірі Турку атауын түркінің rurku – «тұрақ» сөзінен шығаруы таң­ғаларлық емес. Бұл жайлы тағы бір фин  лингвисі Г.Рамстед те айтады…

«Традиция храмового зодчества Норвеги  и  Кавказа имеет общий корень, что  абсолютно  бесспорно.

Великий норвежец отметил это впечатляющее единство, но не сумел объяснить его, потому что не знал, архитектурную  идею древних храмов  дала гора  Кайласа, ее очертания. Та гора на Тибете. По ее подо­бию строи­ли первые храмы. Они (и курганы!) – напоминания о священной горе, похожей на шатер. Это знали в Скандинавии и на Балканах, на Кавказе и в Индии. Всюду, где вери­ли  в  Бога  Единого.

…Опытный норвежец (авт. – Тур Хайердал) все понял без объяснений. И он задумался об албанах – народе, который  построил   древние  храмы, о релегии, бытовавшей здесь в ту пору. Видимо та же вера была у викин­гов, решил он. Значит, на Кавказе  и  в  Сакандинавии жили люди одной  крови, одной культуры…

…Христианство к викингам приш­ли на исходе X века, а утверди­лось еще позже – в XVI веке, после Реформации. До этого был Тенгри (Тур), который негласно так и остался в их обряде*. (Храмовая* арихитектура скандинавов по стилю была ближе к Востоку, нежели к Западу. Вот почему в селении Киш Тур Хейердал живо отреагировал на это, бросающееся в глаза единство). Тот же храм в селении Киш по оси ориентирован на восток, вернее на точку восхода солнца в день зим­него солнцестояния. …Ее наблюдают в местах обитания древних тюрков – в Средней Азии, Северной Индии, Афганистане, Иране, Скандинавии присутствует она…», – дейді (Дыхание Армагеддона. Москва, 2006, стр. 77-91).

Лев Гумилев: «А.Я.Гуревич описывает это явление так: «В жизни скандинавов в конце VIII – первой половине IX в. произошел резкий сдвиг – перерыв в постепенном развитии. Среди них появляется новый тип людей – смелые мореплаватели, искатели добычи, приключений и впечатлений, имеющие связи в разных странах… которым приходилось искать место жительства возможно дальше от дома, но для множества знатных  и  бондов.

…До IX в. скандинавы еле-еле отс­тояли свою землю от натиска лопа­рей, пока не загнали их на Крайний Север, в тундру. Викингами назы­вали тех людей, которые не жела­ли жить в племени и подчиняться его законам. Слово «викинг» носил тогда оскарбительный оттенок, вроде современного «пират, бандит». Когда юноша покидал семью и уходил в дружину викингов, его оплакивали как погибшего. И дейс­твительно, уцелеть в далеких походах  и постоян­ных боях было нелего», – деп жаза­ды (Древняя Русь и Великая степь. Москва, 2004, стр.86-87).

Жұмажан Байжумин «Ертескан­динавтық эпосты зерттеушілер мәліметі бойынша исланд сагалары ежелгі нормандардың іс жүзінде екі халық болғанын көрсетеді. Олардың ақсүйектер мен билеушілері қара­пайым халыққа қарағанда мүлдем басқа киім киген салтаттылар болды. Міне, осы киім – астарына түлкі терісі тігілген шошақ бөріктер, шалбарлар мен қысқа көйлектер оның көшпенділер  киімі  екенін көрсетеді.

…Көшпенді жаулап алушылармен бірге Скандинавияда жылқыны бірге көметін обалық мазарлар және дала­лық номадтардың басқа да заттай және рухани мәдениетінің көптеген  элементі  пайда  болды.

…Скандинавтық эпос Одиннің өзгелерді өнер мен қолөнерге қалай үйреткенін баяндай отырып, даладан қоныс аударғандардың нақ осы ежелгі германдардың варварлық ортасына өзінің жоғары дамыған мәдениетінен өте көп нәрсе әкелгені жайлы хабар етеді. …«Скифиядан қуылған» көшпенділер ойнаған культуртрегерлік (нем. – «мәдениет таратушы») рөлін тікелей нұсқайды: «…Олардың жолы қай ел арқылы өтсе де, оларды адамнан көрі құдай ретінде қарсы алды…» делінген «Кіші Эддада». Көне германдықтардың бұл эпосының бұл сөздері сол дәуірде Тұранның далалық көшпенділері мен ормандық германдықтардың арасындағы орасан зор мәдени алшақтыққа басқаның бәрінен де артық дәлел болып тұр», – деп тұжырымдайды (Тұран. Үшінші  дәптер. 39-41-бб).

Мурат Аджи: «Традицию заселе­ния новых земель тюрки поменяли позже – в Средневековье, когда нача­ли осваивать степь… В Скандинавию их орды пришли в 435 году, тогда стала Балтика Балтикой. По имени орды Балтов, которую сюда привел Аттила. Если же следовать древнетюркским языковым правилам, «балту» означает «топор», «секир», но смысловое его значение много глубже. Оно подразумевает охрану, стойкость, надежность кото­рую обретает человек, взявший в руки балту… Чем не характеристика викинга, главным оружием которого был как раз топор?», – дейді (Дыхание Армагеддона. Москва, 2006, стр.84).

Әнес Сарай: «Түрік жазуы мен тари­хын зерттеуге әлемнің ұлы түріктанушылары мен синологтарының атсалысқанын мақтанышпен атағанның артықтығы жоқ. …Нидер­ланд елшілігі құрамында Ресейде болып  қайтқан Н.К.Витсен (1641-1717) 1692 жылы жарық көрген еңбе­гінде: «Верхнетурье маңындағы жартаста бірнеше сурет және әріптері бейтаныс жазу бар. Жергілікті халықтың кәріқұлақтары олардың 100 жылдан астам уақыт тұрғанын айтады. Бірақ қашан, кім жазғаны туралы ешкім ешнәрсе білмейді» деп хабарлайды. Ресейге бағынышты Сібір өңіріндегі жұмбақ жазу туралы Еуропа құлақ­танып қалған соң, оған мән бермеуге болмады. Петр I 1717 жылы Д.Г.Мессершмидтті шақыртып, Сібірді түбегейлі зерттеу мақсатымен Ғылыми экспедиция шығарды. …Экспедиция құрамында швед әскерінің тұтқын капитаны Филипп Иоганн Табберт (Страленберг) те болған еді. Ол 1730 жылы Сток­гольмнен бастырып шығарған «Еуропа мен Азияның солтүстік және шығыс бөлігі» атты еңбегінде аталмаш жазуды Скан­динавиядағы жартас жазуына ұқсас­тығына иек артып, «руналық жазу» деп атады. Ғылымда  осы  атау  орны­ғып  қалды.

1893 жылдың 23 қарашасында Дат филолог-ғылымы Вильгельм Томсон Орхон жазуының кілтін тауып, «Тәңір» және «Түрік» сөзін ажыратып оқығанын Дат академиясында 15 желтоқсандағы ресми мәжілісінде жария етті». Осылайша таста жазылған бабаларымыздың кейінгі ұрпағына қалдырған көне түрік жазуын Скандинавия ғалымдарының еңбегінің арқасында әлемге тарады деп тұжырымдайды (Көк түріктері. Алматы, 2014, 10-12-бб).

«Фин-угор қоғамының» қаражаты­мен ұйымдастырылған Г.И.Рамстед экспедициясы 1900 жылы Суджин бітіктас жазуын, 1909 жылы Ши­неусу көлінің іргесінен «Селенга тасы» ескерткішін  тапты.

Есесіне, жинақталған үлкенді-­кішілі қыруар бітіктас жазулары негізінде түрік тарихын, түрік өркениетін тереңдете зерттеулер қолға алынды.

Елімізде түріктану ісі енді-енді ғылыми негізге иек арта бастады. М.Жолдасбеков пен Қ.Сартқожаұлының «Орхон ескерткіштерінің толық атласы» кезеңдік еңбек екені­нің  басы  ашық.

Көне түрік руна жазуын зерттеу­дің басында тұрған Скандинавия ғалымдары Вильгельм Томсон, Филипп Иоганн Табберт (Страленберг), Н.К.Витсен және Г.И.Рамстед сынды атақты ғалымдарға түркі қауымы үлкен  ризашылығын  білдіреді.

Әлібек  САБЫРБАЕВ,

өлкетанушы,  зейнеткер.

Сурет ашық дереккөзден алынды.