Жаһандану дәуірінде Қазақстанның тәуелсіздігін, ұлттық құндылығын сақтау қазақ тілімен тығыз байланысты. Себебі тіл – ұлттың тірегі, құндылықтарының қоймасы. Ұлттық құндылықтарды жастардың бойына сіңіруде қазақ тілі басты қызмет атқарады. Ана тілінің қадір-қасиетін ұғынып, қоғамдық өмірдің барлық саласында кеңінен қолдану қазақ тілінің өміршеңдігін арттырады. Тілі бар жерде сол тілдің иесі – ұлт та өмір сүреді. Сондықтан жастардың сөйлеу тіліне, сөз саптауына мән беру – қазақ қоғамы үшін де, тіл білімі үшін де өзекті мәселе.
Тілімізде әдеби тілдің заңдылықтарымен үйлеспейтін, өзіндік реңкі бар, белгілі бір тілдік ортада қолданылатын сөздер бар. Тіл білімінде мұндай сөздер тобын жаргон, сленг сөздер деп атайды. Қазіргі жастардың сөз қолданысындағы тіл «экологиясына» жастар көп қолданатын жаргон, сленг сөздер жатады. Бұлар – тіл саламаттығына қауіп төндіретін сөздер тобы. Тіл саламаттығы – тілдің жағымсыз, қате, қайшы сөз қолданыстарынан таза, басқа тілдің сөздерімен мақсатсыз, жүйесіз араласпаған жай-күйі. Міне, тілдің осындай қалыпты жай-күйіне қоғамдағы орны бар жастар тобы сөйлеу тілінде жаргон, сленг сөздерді қолдануымен кері ықпал етіп, тілдің өзіндік мүмкіндігін шектейді.
Жаргон (французша jargon) – шағын әлеуметтік топ қолданатын, ешқандай жеке тілдік дербестігі жоқ жалпыхалықтық тілдің тармағы. Сленг (ағылшынша slang – жаргон) – белгілі бір кәсіп, мамандық немесе әлеуметтік топ адамдары қолданатын сөздер мен сөйлемшелер. Тілші-ғалымдар А.Салқынбай, Е.Абақан, А.Абасилов жаргон қате сөйлеуге қатысты қолданылуы жағынан «жастар сленгі» терминімен алмастырып қолданылатынын атап өтеді. Демек, жаргон мен сленг белгілі бір әлеуметтік топта қолданылуымен, лексикалық, фразеологиялық ерекшеліктерімен бір-бірімен шектес қолданылады. Әрбір тілдік ортаның жаргон, сленг сөздерін қолданушылардан басқа адамдар түсіне қоймайды. Мұндай сөз қолданыстары уақыт тұрғысынан өзгеріп отырады және олардың қатары ақпараттар ағыны, интернет, әлеуметтік желі, фильмдердің кейбір сөз қолданыстарымен толығып отырады. Әлеуметтік желі де сленг сөздердің көбеюіне ерекше әсер етеді. Себебі әлеуметтік желі барлық адамның, соның ішінде жастардың тұрақты, тәуелді ортасына айналған.
Байқау, сауалнама әдісімен 15-25 жастағы жастардың сөз саптауына бақылау жүргізіп, олардың сөз қолданысындағы көп қолданылатын жаргон, сленг сөздерді анықтадық. Сленг сөздердің көбі ағылшын, орыс тілінен алынған.
Сонымен жастардың сөз саптауында белсенді қолданылатын жаргон сөздер: қуғынбай>бос сөйлейтін адам, оппана>таң қалғанда айтылатын сөз, сындыру>дегеніне көндіру, өзіне қарату, құлаққа лапша ілу>өтірік айту, қума>бос сөйлеме, өзіне көп алу>артық сөйлеу, артық әрекет ету, құлақтан тебу>өтірік айту, базар жоқ>таңғалғанда айтатын сөз, қораға кіру>тығырыққа тірелу, лақтырып кету>сатып кету, лақтыру>бірдеңені жіберу, қоянның суретін салу>сөзінде тұрмау, тізесі шығып кеткен>әбден белгілі болған, ескірген, зың>өте жақсы, демал>жөніңді біл, деген қалай кетті>сөзінің мәнін сұрау, жатып алған>құлай берілген, картопты жару>таң қалдыру. Мұндай жаргон сөздерде әзіл, мысқыл байқалады. Қазақ тілінің сөздік қорындағы байырғы сөздерден бірігуінен немесе тіркесуінен жасалып, астарлы мағынада, жастардың тілдік ортасына ғана түсінікті, белсенді қолданысқа ие.
Осындай сипаттағы сөздер тобына сленг сөздер де жатады. Олардың жаргон сөздерден айырмашылығы – көп жағдайда өзге тілдің сөзінен алынады, мысқыл, әзіл сипаты солғын немесе мүлдем болмайды. Анкета әдісімен 15-25 жас аралығындағы жастардан өз араларында жиі қолданылатын, сәнге айналған, өздеріне ғана түсінікті сленг сөздерді жинадық. Оларды қолданыстағы мағынасымен бірге кестеге түсірдік. Ендеше кестеге назар аударайық.
Жастардың сөйлеу тіліндегі сленг сөздер
| Р/с | Сленг сөздер | Қолданыстағы білдіретін мағынасы |
| 1 | жиза | өмірлік жағдай, орыс тіліндегі жизнь сөзінің қысқартылып қолданылған түрі |
| 2 | краш, крашиха | әдемі, орыс тіліндегі красивый, красивая сөзінің қысқартылған түрі |
| 3 | бро | Бауырым |
| 4 | родной | Досым |
| 5 | соска | Сұлу |
| 6 | кринж | ұят |
| 7 | батя | Әке |
| 8 | тема | Керемет |
| 9 | топ | Үздік |
| 10 | ништяк | Ғажап |
| 11 | сушняк | Сусын |
| 12 | терпила | ашық ауыз |
| 13 | кидалла | Сатқын |
| 14 | типа | Ұқсас |
| 15 | ботан | оқымысты, зерделі адам |
| 16 | матеша | Математика |
| 17 | физра | Физкультура |
| 18 | литра | Литература |
| 19 | твикс | «2» деген баға |
| 20 | трендель | «3» деген баға |
| 21 | пяток | «5» деген баға |
| 22 | забей | Тайталаспау |
| 23 | рили | шын, рас деген мағынада |
| 24 | тачка | Машина |
| 25 | духы жетпеу | батылы жетпеу |
| 26 | респект | Құрмет |
| 27 | пранк | Алдау |
| 28 | лав стори | махаббат тарихы |
| 29 | фигня | түкке тұрғысыз |
| 30 | сорян | кешір, ағылшын тіліндегі sorry сөзінен алынған |
| 31 | пати | отырыс, ағылшын тіліндегі party сөзінен алынған |
| 32 | чики-чики | істі тез әрі мінсіз бітіру |
| 33 | погоняло | лақап аты |
| 34 | облом | күткеніңмен сәйкес болмаған кезде айтылатын сөз |
| 35 | селфи | өз-өзіңді суретке түсіру |
| 36 | рофл | күлкіден жерде домалау, ағылшын тіліндегі Rolling on floor laughing тіркесінің қысқарған түрі. |
| 37 | инет | ғаламтор, интернет сөзі |
| 38 | лох | Аңқау |
| 39 | общяга | жатақхана, орыс тіліндегі общижитие сөзінің қысқарған түрі |
| 40 | кайф | рақат, ләззат |
| 41 | круто | Күшті |
| 42 | лол | қатты күлу, ағылшын тіліндегі laughing out loud – қатты күлу мағынасын білдіреді. |
| 43 | хейтер | сыншы, ештеңені жаратпайтын адам, жағымсыз пікір қалдырушы, ағылшын тіліндегі hate ұнатпау, жақтырмау сөзінен алынған |
| 44 | фейк | Жалған |
| 45 | лафа | еш әрекетсіз |
| 46 | изи | оңай, еш қиындықсыз |
| 47 | хайп | Танымалдылық |
| 48 | закшвар | масқара, абыройсыздыққа ұшырау, ұят іс |
Жаргон, сленг сөздерді ауызша сөйлеуде, әлеуметтік желідегі парақшаларындағы жазбаларында жиі кездестіреміз. Мұндай сөз қолданыстары қазақ әдеби тілінің қоғамдағы қызметін шектейді, тілдің тазалығына кері әсерін тигізеді, өзге тілдің қазақ тілін қолданыстан ығыстыруына себеп болады.
15-25 аралығындағы жастарға «Жаргон, сленг сөздерді қайдан үйренесіз?» деген сұрақ қойдық. Нәтижесінде заманауи танымал әндерден, әлеуметтік желіден, дос-жолдастарынан үйренетіні белгілі болды.
Міне, осындай жауаптарға қарап, жаргон, сленг сөздер уақытқа, кеңістікке байланысты жастардың сөз саптауында тұрақты орын алатынын, әдеби тілде сөйлеуді төмендететін, тіл тазалығы мен сөз сапасының бұзылатынын пайымдаймыз.
Қорыта айтқанда, әрбір ел келешегін жастармен байланыстырады. Жастардың тәрбиесіне, біліміне мән беріп, болашағына бағдар береді. Олардың азаматтық көзқарасы өскен ортасынан қаланады. Алаш қайраткері Ахмет Байтұрсынұлының: «Халықтың түзелуінің үміті – жастарда. Сондықтан жастардың қалай сөйлеп, қалай тәрбиеленуін бәрінен бұрын ескеріп, бәрінен жоғары қойылатын жұмыс», – деген өміршең сөзін терең ұғынып, жастардың сөз қолданысына мән беру – қоғамның басты міндеті.
Ғазиза ЯКУДА,
Абай атындағы №138 орта мектебінің
11-сынып оқушысы.
Жетекшісі: Ә.Пірімова
Пікірлер жоқ. Бірінші болыңыз!