Биыл ХХ ғасырдағы қазақтың бірегей ағартушысы, саяси, қоғам, мемлекет қайраткері, дарынды тілші ғалым, сатирик-ақын, жалынды публицист Ахмет Байтұрсынұлының (1872-1937 жж.) туғанына 150 жыл толып отыр.
ХІХ ғ. аяғы – ХХ ғ. бас кезіндегі күрделі қоғамдық-саяси кезеңде А.Байтұрсынұлы және оның пікірлес әріптестері қазақ халқының ұлттық санасының оянуына, оның бостандығы пен тәуелсіздігі жолындағы күреске белсене кірісті.
І. ҰЛЫ КӨСЕМІНІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНЕ ҚАТЫСТЫ КЕЙБІР ДЕРЕКТЕР
Ахмет Байтұрсынұлы 1872 жылы 5 қыркүйекте Торғай облысы Торғай уезі Тосын болысына қарасты Сарытөбе ауылында малшылар отбасында дүниеге келді. Сауатын ауыл молдасынан ашты. Одан соң туыстары Ахметті Торғайдың екі сыныптық орыс-қазақ училищесінде оқытты.
Ол өзінің өмірдерегінде: «1921 жылы 2 қарашада «Мен Торғай уезінің Тосын болысының №5 ауылының қырғыз (қазағының) ұлымын. 1886-1891 жылдарында Торғайдың екі сыныптық училищесінде оқыдым. 1891-1895 жылдарда Орынбордың қырғыз мұғалімдер мектебін бітірдім», – деп жазады.
1895 жылы ол Торғай облысының Ақтөбе уезіндегі №2 ауылда 1894 жылдың ақпанында ашылған Арғынғазы мектебіне мұғалімдікке жіберілді. Бұл мектеп Ахаң кейіннен Бестамақ болысындағы мектепке ауыстырылады.
Ұстаз 1895-1896 жылдары Бестамақ болысында қажырлы еңбек етіп, кейіннен Торғай облысының Қостанай уезінің Аманқарағай болысының Әулиекөл мектебіне ауысады.
1900-1902 жылдары Қостанай педагогикалық сыныбында және Меңдіқара болысына қарасты Орынбай ауыл мектебінде қатар сабақ береді.
1902 жылы А. Байтұрсынұлы Ақмола, Семей облыстарының халықтық училищелерінің Омбыдағы директоры А.Е. Алекторовтың іс жүргізушісі ретінде қызмет атқарды. 1904 жылы Қарқаралыдағы орыс-қазақ училищесінің директоры және мұғалімі қызметіне тағайындалды…
ІІ. ҰЛТ КӨШБАСШЫСЫНЫҢ ЕЛІНЕ ЖӘНЕ БОЛАШАҚ ҰРПАҚҚА АРНАҒАН ӨСИЕТТЕРІ
Ахмет Байтұрсынұлы өз заманында ұлттың рухани ұстазына, тәрбиешісіне айнала отырып, замандастары мен өскелең ұрпаққа мәңгілік өнеге-ұстаным болатындай қанатты сөзін арнады. Ұлтының рухани тәлімгері А. Байтұрсынұлы: «Басқа халықтардан қалмау үшін біз сауатты, бай және күшті болуымыз керек. Сауатты болу үшін оқу керек. Бай болу үшін іскерлік керек. Күшті болу үшін бірлік керек. Осы бағытта жұмыс істеуге тиіспіз» – деген рухты сөзін биік ұстанды.
ІІІ. ЗАМАНДАСТАРЫ ҰЛЫ ҚАЙРАТКЕР ТҰЛҒАНЫҢ ҰЛТ МҮДДЕСІ ЖОЛЫНДАҒЫ ҚЫЗМЕТІН ЖОҒАРЫ БАҒАЛАДЫ.
1923 жылы елу жылдық мерейтойында Алаш қозғалысы өкілдері мен жаңа қалыптасып жатқан кеңестік интеллигенция өкілдері оның халыққа сіңірген еңбегіне жоғары баға берді.
Мысалы, белгілі мемлекет қайраткер, жазушы және ақын Сәкен Сейфуллин «Ахмет Байтұрсыновқа – 50 жас» атты мақаласында: «Ахмет Байтұрсынов – білімді адам. Ол әбден қиналған, жанышталған халықты қорғап, патша жандайшаптарына қарсы тұрған зиялы өкілдер қатарында болды…
Ахмет патша заманында мансапқұмарлықтан бас тартып, қызметтің артықшылықтарына қызықпай, ғасырлар бойы отаршыл жүйенің қыспағында жанышталған халықтың санасын ояту мақсатында қиындықтарға қарсы тұра білді. Басқа білім алған қазақтар уездік бастықтар, губернаторлар мен соттар жанындағы аудармашылық қызметтен пайда табуға асығып, билікке ұмтылып жатса, Ахмет Байтұрсынұлы барша саналы ғұмырын халық мүддесіне қызмет етуге арнады» – деп ашық жазған..
4. ІРІ ҚАЙРАТКЕРДІҢ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ҚЫЗМЕТІ
Аса жігерлі ұлт қайраткері Ахмет Байтұрсынұлы саяси және қоғамдық қызметінде әрдайым қазақ халқының мұң-мұқтажын, зарына құлақ түріп, оң шешімін табуға барынша тер төкті.
ХХ ғасырдың басынан бастап ол ұлттық-демократиялық Алаш қозғалысының қалыптасуына белсенді қатысты.
А. Байтұрсынұлы білім беру, ар-ождан және діни сенім бостандығы, жерді пайдалану және сот жүйесі, ұлттық газет шығару қажеттілігі және балаларды ана тілінде оқыту сынды бірқатар өзекті мәселелер көтерілген 1905 жылғы Қарқаралы петициясының авторларының бірі ретінде танылды.
1913 жылы «Қазақ» газетінің алғашқы саны жарық көрді. Газет 1918 жылға дейін басты танымал саяси, ғылыми-әдеби басылым ретінде таралды.
А. Байтұрсынұлы «Қазақ» газетінің редакторлығы міндетін атқарғаны белгілі. Біршама уақыт Әлихан Бөкейханның қолдауымен ол баспа және редакторлық қызметін қатар ала жүріп, Самарада Дон жер банкінде жұмыс атқарды…
1917 жылдан бастап Ахмет Байтұрсынұлы «Алаш» партиясын ұйымдастыруға, кейін – Алаш автономиясын құруға белсене араласты, Алаш Орда үкіметінің құрамына кірді, онда ол білім мен мәдениетке байланысты сауалдар кешеніне жауап берді. Мысалы, ол 1917 жылғы 5-13 желтоқсан аралығында Ә. Бөкейхан, Е. Омаров, С. Досжанов және М. Дулатұлымен қатар осы маңызды тарихи съездің ұйымдастырушысы болған.
5. БОЛЬШЕВИКТЕР ЖАҒЫНА ӨТУ
1919 жылдың 4 сәуірінде Кеңес өкіметі Алаш Орда үкіметінің өкілдеріне рақымшылық жариялағанда, А. Байтұрсынұлы большевиктер жағына өтіп, маңызды қызмет – Кирревком төрағасының орынбасары лауазымын атқарды. Бұл қанды азамат соғысы тұсындағы ұлттық татуласу қадамдарының бір көрінісі еді.
Ол Ресей құрамындағы келешек Қазақ кеңестік автономиясының шекарасы мен аумағын бекемдеу ісінде белсенділік танытты. Сөз жоқ, бұл мәселеде ол және оның жақтастары Алаш Орда үкіметі қайраткерлерінің көзқарастары мен ұстанымын ескергені анық.
Мысалы, егер бүгін Қостанай облысы Қазақстанның құрамында болса, бұл А. Байтұрсынұлының үлкен еңбегі болып саналады, өйткені ол кезде бұл уездің көршілес Челябі губерниясының құрамына кіруі қаупі жоғары еді. Мұны оның В.И. Ленинге жазған хатынан көруге болады, онда ол М. Сералинмен бірге уезді Қазақстанның құрамына қалдырудың жолында нақты дәлелдер келтірді.
Оның үстіне, ол большевиктер билігінің құрамында қазақтарға нақты автономия беру жөнінде бірқатар ұсыныстар айтты. Бұл оның 1919 жылғы 27 қазандағы Кирревком отырысының бірінде берген ұсынысынан көрінеді: «Қырғыз ревкомының қырғыздарға (қазақтар-авт.) Кеңес өкіметі қырғыз халқына жалған емес, нақты автономды өзін-өзі басқаруды бергенін анық көрді».
Оның орталық және жергілікті билік органдарының басшылығында қазақтардың да кеңінен ұсынылуына сіңірген еңбегі зор, яғни ол мемлекеттік және партия аппараттарының болашақ «жергіліктендіру саясатының» негізін қалады, бұл оның 1920 жылғы 17 сәуірдегі В. Лениннің атына жолдаған хатынан көрінеді: «Қырғыз өлкесін басқаруға нағыз идеяшыл коммунистерді және қырғыз зиялыларынан әбден сынақтан өткізілген адал да идеяшыл қызметкерлерді тағайындау… аралас халқы бар аудандар енгізілген барлық билік органдарында қысым көрген ұлттың өкілдері кемінде 2/3 болуы керек»…
Кирревком құрамында ол Торғай облысында жергілікті ревкомдар құру, сауда-телеграф қызметін, радиохабар таратуды құру, «Қазақ» газетінің Кирревкомға баспаханасын қайтару жөнінде бірқатар іс-әрекеттер жасады.
1920-1921 жылдары Қазақстан ағарту халық комиссары болды.
1921-1922 жылдары Қазақстанда жаппай ашаршылық орын алған кезде, ол аштарға көмек көрсету жөніндегі республикалық комиссияның құрамында болды. 1922-1923 жылдары Ахмет Байтұрсынұлы Қырғыз АССР Халық Ағарту Комиссариаты жанындағы республиканың академиялық орталығын басқарды…
6. ҒАЖАЙЫП ӘДЕБИЕТТАНУШЫ, ПУБЛИЦИСТ, ҒАЛЫМ ЖӘНЕ ПЕДАГОГ
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ жазба әдебиетінің жаңаша тұрғыда қалыптасуында мол мұра қалдырды. 1909 жылы оның алғашқы кітабы «Қырық мысал» жарық көрді, онда ол Крылов пен Абайдың ертегілерінің белгілі сюжеттері негізінде бірқатар ерекше туындылар жасады, оларда жергілікті отаршылдық биліктің озбырлығы мен зорлық-зомбылығын сынға алды.
1911 жылы оның «Маса» атты поэтикалық жинағы жарық көрді, онда басты идея қазақ халқын озық білімге баулу, жаңа сын-тегеуріндерге жауап беруге қабілетті білімді және мәдени қоғам құру мәселесі көтерілді.
Осы кезеңде ұстаз-ғалымның ана тілі бойынша оқу құралы, әліппе, сауатсыздықты жою жөніндегі оқулықтар ерекше сұранысқа ие болды.
Ақаң 1912 жылы жазылған, бірақ 1925 жылға дейін-ақ бірнеше рет қайта басылған қазақ тіліндегі «Оқу құралының» авторы. Оның қаламынан қазақ тілінен «Тіл құрал» атты алғашқы оқу құралы туды.
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ даласындағы сауатсыздықты жою кезеңінде кеңінен қолданылған «Тіл жұмсар» және мұғалімдеріне арналған тәжірибелік нұсқаулық «Баяншы» оқу құралын да жазды.
Ахмет Байтұрсынұлы араб қарпіне негізделген әліпбидің негізін қалаушы ретінде танымал болды. Бүгінге дейін оның әліпбиін шетелдегі миллиондаған қазақтар, оның ішінде ҚХР-дағы қазақтар қолдануда.
1926 жылы ғалым қазақ тілінде «Әдебиет танытқыш» атты алғашқы ірі зерттеу жазып, онда әдебиеттің тарихы мен теориясына, әдіснамасына анықтама беріп, ұлттық әдебиеттану ғылымының негіздерін қалады.
1926 жылы Бакуде өткен І түркологиялық съезге, Қазанда өткен халық ағарту қызметкерлерінің съезіне қатысып, білім беру жүйесін және әдебиетті дамыту мәселелерін көтерді.
Ол жалынды публицист еді. Қазақ совет автономиясының Ағарту ісінің алғашқы министрлерінің бірі С. Сәдуақасұлы осы тұрғыдан Ахаңды дарынды әрі талапты Әлихан Бөкейханнан да жоғары қойып, (өзінің қайын атасы – авт.): «Ең көрнекті қырғыз публицистерінің ішінде бірінші орында Байтұрсыновты (жан-жақты публицист), одан кейін Бөкейхановты (негізінен саяси мәселелер бойынша) және Дулатовты (әйелдер мен халықтық білім беруді қорғаушы) атап өтуге болады».
1937 жылы кітап дүкендері мен кітапханалары сөрелерінен алынуға тиісті «халық жаулары» кітаптарының тізімі жарияланды, соның ішінде Ахмет Байтұрсынұлының «Жоқтау», «Қазақ тілінің оқулығы», «Тіл жұмсатар», «Қырық мысал», «Маса», «Практикалық грамматика», «Қарақалпақстанның ауыл шаруашылығы», «Әдебиет танытқыш» және басқа да бірнеше рет баспадан қайта шығарылған кітаптары бар еді.
7. АНА ТІЛІНДЕ ӘДЕБИЕТ ПЕН ГАЗЕТ ШЫҒАРУДЫ ДАМЫТУДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ТУРАЛЫ
Ахмет Байтұрсынұлы өзінің естеліктерінің бірінде кез келген мемлекет үшін тіл маңызын көрсете келе: «Қырғыз халқы (қазақ – авт.) бұрыннан белгілі бір аумақты иемденіп, оқшау өмір сүрген, қазір біз қырғыз (қазақ-авт.) даласына қоныс аударушылардың легін көріп отырмыз. Болашақта біздің тағдырымыз қандай болады? Өз дербестігімізді сақтап қалу үшін біз барлық күш-жігерімізбен және құралдарымызбен ағартушылық пен ортақ мәдениетке ұмтылуымыз қажет. Ол үшін біз ең алдымен ана тіліндегі әдебиетті дамытумен айналысуымыз керек».
Сонымен қатар, газеттің қоғам үшін маңыздылығын ерекше атап өтті: «Газет – бұл халықтың көзі, құлағы мен тілі. Адамның көзі, құлағы мен тілі қаншалықты қажет болса, халық үшін газет соншалықты қажет».
8. ТАРИХИ-ЭТНОЛОГИЯЛЫҚ ЕҢБЕКТЕРІ
А . Байтұрсынұлы ірі тарихшы әрі этнолог. 1895 жылы «Торғай газетінің» беттерінде ол «Қазақтың ырымдары мен мақал-мәтелдері» атты мақала жариялады. 1923 жылы Мәскеуде алғысөзі мен авторлық түсініктемелері бар «Ер Сайын» поэмасын шығарды. Сол жылы А. Байтұрсынұлы «Мәдениет тарихы» қолжазбасы бойынша жұмысын тәмамдады. 1926 жылы ол Мәскеуде «Жоқтау» жинағын жариялады.
1925 жылы А. Затаевич Орынборда «Қазақ халқының 1000 әні» атты кітабын шығарды, онда Ахмет Байтұрсынұлының тұлғасына жоғары баға берді: «Байтұрсынов өз халқының әндерін жақсы біледі және оларды өте жақсы орындайды, қолынан өнері тамған домбырашы, өйткені, ол қазақ халқының тарихын, этнографиясын, тұрмысы мен әдет-ғұрпын терең біледі»…
9. ПАРТИЯҒА ҚАБЫЛДАУ ЖӘНЕ АЛЫП ТАСТАУ
Ахмет большевиктер жағына өткен соң, партия органдары оның большевиктер партиясына кіруі үшін барлық шараларды жасады. Мәселен, «Известия Киргизского края» (1920 жыл, 15 сәуір) газетінің беттерінде Ахметтің коммунистік партияға қатарына кіруі туралы шешімін сүйсіне жазған: «Ахмет Байтұрсынов жолдасты бүкіл дала біледі. Әрбір қырғыз (қазақ-авт.) өз халқының көсемі, қырғыздың (қазақ-авт.) ірі қоғам қайраткері және әдебиетшінің есімін естіді. Қырғыз халқының қоғамдық ойының дамуындағы барлық саяси қозғалыс соңғы онжылдықтарда Байтұрсыновтың есімімен тығыз байланысты».
Осы газеттің сол бетінде Ахметтің өзі қандай мақсатпен большевиктік партия қатарына кіретінін жазған: «Көпғасырлық қысымшылықта болған қырғыз (қазақ-авт.) халқын азат ету жолдарын ұзақ уақыт іздегеннен кейін, мен мынадай сенімге келдім: азат ету қырғыз халқы үшін адамзаттың қысымшылықта қалған бөлігімен бірге ғана бақытқа қол жеткізе алады».
Бірақ 1921 жылы 27 қарашада ол «Партиялық тазарту» кезінде партиядан шығарылды: оған келесідей айыптаулар айтылды: партиялық отырыстарға қатыспау; мүшелік жарналарды уақтылы төлемеу және Алаш Орда үкіметіне кезінде қатысу…
10. ҰЛТ ҚАЙРАТКЕРІНІҢ РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫ МЕН КЕҢЕС ӨКІМЕТІ ТАРАПЫНАН САЯСИ ҚУҒЫНДАЛУЫ
А. Байтұрсынұлы патша әкімшілігі өкілдерінің қиянатына жиі қарсы шығып, патша әкімшілігі өкілдерінің қатігездігіне қарсы қазақтардың құқығын қорғаушы болды.
Сондықтан 1909 жылдың 1 шілдесінде ол үкіметке қарсы үгіт-насихаты үшін ұсталып, 1910 жылдың ақпанына дейін Семей түрмесіне қамалды. ІІМ қаулысына сәйкес оны әкімшілік тәртіппен қазақ даласынан тыс Орынбор қаласына полиция қадағалауына жіберу туралы шешім қабылданды.
А. Байтұрсынұлына 2 жыл бойы барлық алты қазақ облыстарында тұруға тыйым салынды. Үш тәулік ішінде ол Семейден кетуге тиіс болды.
1913-1917 жылдары «Қазақ» газетінің редакторы болған жылдары ол «әкімшілік тәртіпте бірнеше рет айыппұл салынды және қамауға алынды».
Мысалы, 1916 жылы Қарқаралы приставы Поповтың айыптауы бойынша сотқа тартылды.
1929 жылы маусымда ол өлкенің 43 белгілі саяси қайраткерлерінің қатарында тұтқындалып, Қазақстан ОГПУ алқасының 1930 жылғы 04 сәуірдегі шешімімен ату жазасына кесілді. 1931 жылғы 5 және 13 желтоқсандағы шешіммен алқа кеңес ату жазасын концлагерге 10 жылға бас бостандығынан айыру жазасына алмастырылды. Оның әйелі Александра Байтұрсынова мен қызы Шолпан Томскіге жер аударылды.
1934 жылы денсаулығына байланысты қамаудан босатылып, Алматыға оралады.
1937 жылдың 7 тамызында ҚазКСР НКВД УГБ шешімімен ол қайтадан тұтқындалып, осы жылдың 25 қарашасында ең ауыр жазаға кесілді.
10. ХАЛҚЫНЫҢ АРДА АЗАМАТЫН АҚТАУ ЖӘНЕ ҰЛТ ЖАНАШЫРЫНЫҢ АРДАҚТЫ ДА АСЫЛ ЕСІМІН ҚАЙТАРУ
1958 жылы А. Байтұрсынұлын ақтау жөнінде алғаш қадамдар жасалды. Бірақ «Қазақстанда Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы оның белсенді контрреволюциялық қызметін ескере отырып», оны ақтаудан бас тартылды. Осыдан кейін оны ақтау мәселесі бойынша бірнеше өтініштер болды.
1988 жылы 4 қарашада Қазақ КСР Жоғарғы Сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы Алматы облысы УНКВД үштігінің 1937 жылғы 25 қарашадағы қаулысының күші жойылды және оның әрекеттерінде қылмыс құрамының болмауына байланысты оған қатысты іс тоқтатылды.
Оның үстіне, кезінде ол кінәсін мойындамады. Тергеу қылмыстық іс қозғамай басталды және ол нақты айыптаумен жүргізілді. Тергеу аяқталғаннан кейін ол қылмыстық іс материалдарымен таныспады. Сонымен қатар, ол адвокаттық қорғаудан айырылды…
Бүгін оның құрметіне Қазақстанның көшелері мен мектептері, Алматыдағы Тіл білімі институты, Қостанай қаласындағы мемлекеттік университет сынды ағарту және мәдени орындары ұлт ұстазының есім берілген.
Еліміздің бірқатар жоғары оқу орындарында жыл сайын «Байтұрсынов оқулары» өткізіледі. Энциклопедиялары мен оның көп томдық еңбектері оқырмандарға жол тартуда…
Зиябек ҚАБЫЛДИНОВ,
тарих ғылымдарының докторы, профессор
Пікірлер жоқ. Бірінші болыңыз!