Геологтардың алдында болашаққа шешім қабылдау міндеті тұр

Ағзам   ШӘРМЕНОВ:

Мұнай өнеркәсіптік ғылымының бір саласы – геология. Ол мұнай және газ кендерін барлау, игеру мәселесінің барлығын қамтиды. Ұңғымаларды бұрғылау, кеннің геологиялық құрылымын анықтау, өнімді беткейлерді іздестіру де – осы геологтың міндетінде. Бүгінде осы кәсіптің маңыздылығы және Оңтүстік Торғай бассейнінің болашағы қандай? Осы сұрақтарға жауап табу мақсатында «Жер қойнауының үздік барлаушысы» төсбелгісінің иегері, «ПетроҚазақстан Құмкөл Ресорсиз» АҚ-ның геология мен геофизика жөніндегі басқарма төрағасының орынбасары Ағзам Шәрменовті әңгімеге тартқан едік.

– Ағзам аға, айтыңызшы, сіздің осы саланы игеріп, меңгеруіңізге не себеп болды?

– Біріншіден, мамандық таңдауда Маңғышлақты, Каспий маңын зерттеген Кеңес кезіндегі геолог-ғалым ағамның әсері өте зор болды­. Мен одан әрдайым үлгі алдым. Бір жағынан, балалық шағымды табиғатқа жақын жерде өткізгенімнің  де  пайдасы  тигендей.  Үйден  8-10 шақырым қашықтықта ер балалармен бірге ойнайтыным есімде. Мен өскен Торғай ауылының табиғаты өте алуан түрлі. Көктемде­ өзендегі су тасып, сайларда ұсақ көлдер мен өзендер пайда болды. Төбешіктер жер аума­ғына әртүрлі қисықтар мен пішіндер берді. Көбіне біз ауылға келіп, әртүрлі жерді қазып, одан алуан тастар шығарып жатқан адамдарды байқайтынбыз. Ол кезде олардың ұңғымалардан негізгі материалды іріктейтін геологтар екенін түсінбедім. Маған балалық көзқараспен олардың өмір салты ұнады. Көлде балық аулап, шатырлар немесе жылжымалы вагондар құрды. Балалық шақтағы керемет әсер қал­дырған көріністер менің өмірлік ісімді анықтады  десем  қателеспеймін.

Мен өзім ерте жұмыс істей бастадым. 6-сыныптан бастап ауылдан 40-50 шақырым қашықтықтағы совхоздың шабындық бригадасында толық емес жұмыс істедім. Қой қырқатынмын, жұмыстан ешқашан қашпайтынмын. Балалық шақта туған жер бедері туралы ойлау есейгенде маған геолог ретінде өз жұмысымда шөгінділердің  жерасты құрылымын геология­лық, тектоникалық сипаттауды жүзеге асыруға көмектесті.

– Сіз өзіңіздің біліміңізді қалай жетілдіресіз?

– Өндірісте тәжірибе жинақтаумен қатар, геологқа өзінің геологиялық дәуірді құрайтын құрылымдық элементтердің өзара қарым-қатынасы туралы түсініктерін кеңейтуі қажет. Мәселен, Каспий мұнайлы-газды аймағын, Теңіз, Жаңажол, Қашаған кен орындары және 200-ден астам кен орны орналасқан Қазақстан мен Ресейдегі орасан үлкен бассейнді зерттеу үшін геологқа Каспий маңы ойпатының планетад­ағы ең ежелгі Орыс платформасының бөлігі екенін білу қажет. Каспий маңы ойпатының кристалды іргетасы 15-20 шақырым тереңдікте орналасқан. Ресей платформасының ежелгі жыныстары жер бетінде ашық Балтық­  кристалды қалқаны, Украиндық сілем, Воронеж шоқысы және Татар дөңесі сияқты құрылымдық элементтердің бетіне шығып тұрады. Балқаш-Алакөл, Іле, Зайсан шөгінді алаптарының  мұнай-газдылық  әлеуе­тін  зерт­теу  үшін  геолог  Алтайдың  қатпарлы  жүйесін – таулы  Алтайды, кенді Алтайды, Іле Алатауын, Жоңғар Алатауын, Күнгей Ала­тауын және т.б. білу қажет. Орталық Қазақстанда Торғай Мұғаджар қатпарымен, Ұлытау жотасымен өзара байланысты. Солтүстік Торғай­ Орал қатпарл­ы жүйесімен өзара байланысып тұр. Элементтердің пайда болуының тектоникалық уақытын білу өте пайдалы, осылай­ша геолог жердің  тарихы  туралы  өз  түсінігін  кеңейтеді.­

– Геологтарды  алдағы  уақытта  қандай  сынақ  күтіп  тұр  деп  ойлайсыз?

– Болашақта бізді не күтіп тұрғаны жайлы ойлансақ, геологтардың алдында болашаққа шешім қабылдау міндеті тұр. Оңтүстік Торғай бассейнінің аясында Орталық Торғай, Басты Қаратау, Амангелді секілді белгілі трансконтиненталдық және көптеген біз аз білетін терең жарылымдары өтеді. Тереңдік жарылымдар іргетас денесіндегі тамырлар ретінде жылулық масса тасымалдау арналары рөлін атқарады. Сол арқылы мұнай жылжып, қалыптасады. Бұл жарылымдардың жолдарында кен орындары да табылуы мүмкін. Болашақта жарылымдарды түсіндіру зерттеулердің жаңа бағыты және аймақт­ағы ірі кен орындарының ашылуына әкелетін тақырыптық жұмыстың жаңа бағыты болуы мүмкін.

– Еңбек еткен жылдар ішінде сіз қатысқан ең қызықты немесе ауқымды жобаларды атай аласыз­  ба?

– 1999-2000 жылдары Оңтүстік Торғай ойпаты­нда алғаш рет Құмкөл кен орнында ұңғымаларды бұрғылау мәліметтеріне сүйене отырып, соңғы юра кезеңінің көне меандр арнала­ры қайта құрылды. 5-6 айдың ішінде жергілікті мамандар әр ұңғыманың каротаждық диаграммасында Ю-I, Ю-II, Ю-III горизонт­тары бойынша солтүстік бағыттағы меандр палеоханельдерін декодтады және қолмен сызды. Ол кезде Қазақстанға компьютерлік технологиялар жүйесі ене қоймаған еді.

Құмкөл – аймақтағы эталон кен орны. Миллиондаған жылдар бойына Ұлытау тауларының баурайынан шыққан су ағындары таза құмтастардың сапалы детриттік материалын тасып, ұзындығы 70-80 шақырым болатын дельта түзді. Өрістің ортасында көптеген палеоарн­алар «құс табаны» түрінде кесіп таста­ды, бұл үлкен құбылысқа айналды. Таңдалған ядродан сол кезеңдегі жойылып кеткен организ­мдер, моллюскалар, раковиналар, балдыр­лар мен өсімдіктер табылды. Палеоканалды картаға түсіру жұмысы көңілге қонымды  болды.

– Осы саланы таңдауыңыз сізге жаңа мүм­кіндік  сыйлай  алды  ма?

– Бұл идея канадалық және ағылшын маманд­арына өте ұнады. Идеяның авторы ретінде­ мен Лондонда ағылшындық «Troy» компаниясымен бірлесіп палеоканалдардың геологиялық моделін құру мақсатында халық­аралы­қ жұмысымды жалғастырдым. Бұл тақырыптық жұмыс кен орнын одан әрі игеру және өндіру, әсіресе су айдау үшін өте пайдалы болды.­ Ол ұңғыма схемасын, су айдау­ арналарының бағытын ескере отырып реттеуге­ негіз болды. Геология – бұл ең алдымен жердің тарихын­ білу, онсыз кен орын­дарын игеру соқыр­ түрде жүзеге асырғанмен бірдей. Бұл жұмыс сонымен қатар Арысқұм шұңқырының басқа кен орындарынан ежелгі арналарды іздеуді­ң  бастамасы  ретінде  де  танылд­ы.

Біздің көз алдымызда жердің тарихи өткені қалпына келтірілді. Егер археологтар ежелгі қоныстарды, адамдардың өркениеттерін жандандырып жатса, онда геологтың міндеті – жердің тарихын, оның қозғалысын қалпына келтіру. Елестетіп көріңізші, қазіргі Юралық геологиялық кезеңдегі Құмкөлде жұмсақ климат­  пен аэрация өсімдіктер қалыңдығының тіршілік етуіне жағдай жасады. Су арнайы арналар бойымен ағып, шатқалдарды, үйін­ділерді, жайылмаларды қалыптастырды. Уақыт өте келе құрып кеткен органикалық заттар­ майға айналды, ол құрғақ су жолдарын толтыр­ды, ал біз бүгінде оны адамдардың пайдасы­на шығарамыз. Геолог ретінде маған Құмкөл кен орнының бай материалымен жұмыс істеу бақыты бұйырды. Бұл кез келген адамның тек армандайтын сәтті уақыты дер едім.

– Уақыт бөлгеніңіз үшін алғыс айтамыз.

Әңгімелескен  Н.ҚАЗИ