Жаңа саяси күш саяси аренаға келген жоқ

Дос  КӨШІМ:

Жауырды жаба тоқымдағанмен де, жараның жазылмайтыны түсінікті жайт. Әсте, біржақты баяндау мен бүркемелеу мәселенің шешімі емес. Керісінше, бұқараның сенімін бұзатын секілді. Саясаттың солқылдақ тұсы мен жүйедегі жөнсіздік түпкілікті түзелсе, алаң көңілдің аптығы да басылар. Осы тұрғыда көкейде кептелген сұраққа жауап іздедік. Қоғам қайраткері Дос Көшіммен дидарласа алмасақ та, сәті түскен сұхбатқа шақырым кедергі болмады.

БАЯҒЫ  СОЛ  АДАМДАР,  СОЛ  БАСҚАРУ  ТӘСІЛІ,  СОЛ  БАҒЫТ

– Биыл жетпістің желкенін кересіз ғой, аға. Ғұмырдың жарты ғасырдан астам биігінен төменге қарағанда кімді, нені көресіз? Ал, «тар жол тайғақ кешу»  жолыңызда  не  түйдіңіз?

– Меніңше, мен де қарапайым жан ретінде, барлық адамның көргенін көрдім деп ойлай­мын. Алайда, Алла бізге, біздің замандас­тарымызға «тосынсый» сыйлаған сияқты. Яғни, өтпелі және аса қиын да күрделі кезеңде өмір сүру бақыты бұйырыпты (Біреулерге – бақыт, енді біреулерге – тауқымет…). Сондықтан көргеніміз де, түйгеніміз де басқа кезеңдерге қара­ғанда бөлек. Мен қоғамның өзгергенін, бірақ адамдардың сол қалпы қалғанын көрдім; «заман сондай еді ғой» деп, бәрін заманға жауып, өздері сол заманды өзгерткісі келмейтін бейшара жандарды көрдім; ұлты үшін айқасқа түсіп, қазір алғыс алмақ түгіл, аты да аталмай қалған асыл азаматтарды көрдім; заман өзгерсе, соны­мен бірге өзгеретін, тұрақсыз билік иелерін көрдім; аты шыққан жандарды жабыла жамандайтын тобырды көрдім; сол тобырдың талағанын шыбын құрлы көрмей, өзінің мақсатынан қайтпаған асылдарды да, көпшіліктің сөзінен ығып, өзінің ұстанымын жоғалтқан әлсіздерді де көрдім. Түйгенім біреу-ақ – саяси сауатсыз, «өзің білме, білгеннің тілін алма» деген қарғысқа қалған қоғамды өзгерту, рухынан, намысынан айырылуға шақ қалған ұлтты ояту ешкімге абырой бермейтін, аса қиын жұмыс екен. Бұл тұжырымды сарыуайымға салынып, тауы шағылған жанның пессимизмі есебінде емес, осы жолға түскен, не түсетін адамдарға берілген кеңес деп қабылдаңыздар.

– Аға, әңгіме ауанын саясатқа бұрсақ. Ескі жүйе мен жаңа Қазақстанның жырын әлі күнге айтып жүрміз. Қазіргі билік ескі дәуірдің жалғасы емес екенін дәлелдейтін нақты үш өзгерісті атай аласыз ба? Әлде саясат сахнасында «Назар­баев дәуірінің» лебі әлсін-әлсін соғуы режим реңін толық­қанды  өзгертуге  кедергі  ме?

– Ешнәрсе өзгерген  жоқ. Бәрі сол қалпында қалды. «Ескі», «жаңа», «әділетті» сөздері – тотали­тарлық кезеңде де жиі қолданылатын идеологиялық ұрандар, ал  жүйе  сол күйінде қалды. Жаңа саяси күш саяси аренаға келген жоқ. Баяғы  сол  адамдар, сол  басқару  тәсілі,  сол  бағыт. Оған таңданатын да себеп жоқ, Тоқаев 2019 жылғы Сайлауалды  бағдарламасында «Назарбаев моделін» әрі қарай жалғас­тыру мақса­тын  қойғанын ашық айтқан, оның «сабақ­тастық» деген  сөзінің  мәнін де түсіндіріп жату артық  болар. Ол кісі  екі  сөйлемейтін парасатты  жан деп  ойлаймын, сондықтан билік жүйесін бұрынғы қалпында ұстап тұр. Өкініштісі сол, үшеу түгіл, бір өзгерісті де атап көрсете алмаймын. Оған «Назарбаев дәуірінің лебі» де кедергі емес. Егер жүйе өзгергісі келмесе, нақтырақ айтсақ, биліктің басында отырған жандар жүйені сол қалпы  сақтап  қалғысы келсе, оған  не  кедергі  болмақ?

– Әр сайлаудан кейін көпшіліктен «тағы да сол сценарий» деген күйзеліс сезіледі. Бұл енді саяси үмітсіздікке айналғанын жасыра алмаймыз. Тіпті, дауыс бергеннің өзінде, қай үміткердің үстем болатынын билік шешетінін біледі. Сонда сайлаудың мәні не? Бұлай жалғаса берсе, қоғам  пассивті  болып  қалмай  ма?

– Қазақстандағы сайлаудың мәні біреу-ақ. Біріншіден, билік басындағы топтың «билікті біз емес, халық таңдады» деп айтуына мүмкіндік туады. Екіншіден, сырт жаққа (Халық­аралық қауымдастық, шетел, т.т.) Қазақ елінде демократиялық, әділетті сайлау институты «бар екенін» көрсету. Қоғам алғашқы екі-үш сайлаудан кейін-ақ пассивті күйге түскен. Сайлаудан сенім кеткелі 30 жыл болды. Өзің айтқандай – «саяси үмітсіздік». Биліктің әлсін-­әлсін өзгеріп тұруы, түрлі саяси күштердің бәсекелестігінің болуы – демократияның бұлжымас шарттарының бірі. Бірақ, біздің сол коммунистік дәуірден бері келе жатқан топ (олар «коммунист» болып атала ма, әлде «Отан» не «Нұр Отан» болып атала ма немесе «Аманат» болып құбылып шыға келеді ме, әңгіме онда емес. Айтпақшы, қылмыскерлер ғана атын, құжатын жиі ауыстырады…) билікті қолдарынан шығарғысы келмейді. Ал, әділетсіз сайлау – билікті ұстап тұрудың жалғыз құралы.

МИНИСТР  –  ЕҢ  БАСТЫ  ОРЫНДАУШЫ

– «Заң дегеніміз – өрмекшінің торы: әлсіздер тұтылып, әлділер құтылып кете береді». Қазір қабылданған заң жеткілікті. Бірақ, орындалуы қай деңгейде деп ойлайсыз? Шерхан Мұртаза айтқан диагноздан арыла аламыз ба? Егер заңды өзгертуге мүмкіндік  берілсе, сіз неден  бастар едіңіз?

– Меніңше, әділетсіз сайлау арқылы жасақ­талған Парламенттен шығатын заң да әділетсіз болып табылады. Оның орындалу деңгейі – екінші мәселе. Біз ерекше елміз, бізде заңды Парламенттегі партиялар не жеке депутаттар жазбайды, атқарушы билік дайындайды (!). Бұл – өркениетті елдердің миына кірмейтін жағдай. Ал, парламент сол атқарушы билік дайындаған заң жобаларын талдап, талқылап, қабылдайтын органға айналды. АҚШ-та кейбір заңдар сол заңды ұсынған адамның атымен аталады. («Вэнстың заңы», «Клейтонның заңы», «Шерманның заңы», т.т.). Бізде депутаттар түгіл Парламенттегі саяси партиялардың  ұсынған  бір  заңын  таба  алмайсыз…

Ал егер маған «заңды өзгертуге мүмкіндік берсе», «Мемлекеттік тіл туралы» заңнан бастар едім. Екінші орынға «Люстрация тура­лы заңды» (Бұрынғы коммунистік партияның басшылығында, КГБ, т.т. болған адамдарды мемлекеттік қызметке жолатпау туралы заң) қоямын. Үшінші – «Жемқорлыққа қарсы» заң  қабылдар  едім  (Бізде  ондай  заң  жоқ).

– Сөзі мен ісі қабысқан, көңіліңіз толған, сіз сенім артуға лайық деп таныған министр бар ма? Мысалы, Асхат Аймағамбетов қызметінен кеткенде қоғам қимастығын білдірді. Сіздіңше, жүйенің  өнімі  емес, елдің өкілі болып «әдемі кеткен»  министр  кім?

– Бұл бағытта сараптама жасаған емеспін. Әрине, біршама  министрді танимын, кей­біреу­лері­мен тікелей араласуға да тура келді. Бірақ  ерекше көзге түскен адамды  атай  алмай­мын. Оның да объективті себебі бар: қоғам ауруға ұшырағанда оның бір саласы (білім саласы неме­се денсаулық саласы дегендей) басқалар­дан  бөлек  бола  алмайды. Екіншіден, жеке тұлға (шартты түрде, «жақсы министр») өзінің саласында  ешқандай «револю­циялық төңкеріс» жасай алмайды. Жасатқызбайды. Тоталитарлық,  авторитарлық  жүйенің  ең негізгі сүйе­ніші – орындаушылар. Жоғары басшылық­тың айтқаны Конституциядан жоғары  тұруы  шарт.  Осындай   орындаушылар – бүгінгі  жүйенің  бас­ты  көрсеткіші   және  ірге­тасы.  Ал,  министр – ең  басты  орындаушы.

«БҰЛ  МӘСЕЛЕНІ  ҚОЗҒАЙ  БЕРМЕҢДЕР»  ДЕГЕН  НҰСҚАУ  БАР  СИЯҚТЫ

– Мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеру жайлы заңдар, бағдарламалар, концепциялар аз емес. Мәселен, жыл сайын кыркүйекте «Тіл мерекесіне» орай түрлі іс-шара, жиын өткіземіз. Соған қарамастан қоғамның барлық саласында үстемдік ете алмай отыр. 30 жылдан кейін де «ана тіліміздің бәсін қалай биіктетеміз?» деген сұрақ  қойып  жүргеніміз  ыңғайсыз…

– Қазақ тілі мәселесі осы билік тұрғанда ешқашан шешілмейді. Бұл – аксиома. Орыс­тарда «шкурной вопрос» деген сөз бар. «Өз мүддесі»  деген  ұғымға  жақын келеді. Қазақ тілі қолданылуы  жағынан  орыс  тілінің деңгейіне жеткен уақытта биліктегі жандардың (қазақ тілінде ант бере алмай, Парламентке келгенде қазақша жауап беруге шамасы жетпей жатқандар, т.т.) 80 пайызы, олардың орыстілді балаларының 90 пайызы және қазір шетелде оқып жатқан немерелерінің 100 пайы­зы жұмыссыз қалады. Сондықтан, олар қазақ тілінің, шын  мәнінде,  мемлекеттік  тіл  болып, қоғамның барлық саласында жұмыс істегенін қаламайды. Оларға ұлттың емес, өз ұрпақтарының болашағы ғана қымбат. Міне, қарапайым шындық – осы. Екіншіден, мойындауымыз керек, қазақ тілін көгертетін қазақ ұлты өкілдерінің де басым көпшілігінің намысы  жоғалып,  рухы  сөніп  қалған.

– Қиырдағы қазақтардың Отанға оралуына мемлекет тарапынан жеңілдіктер жасалды. Деген­мен, әлі де бұған қатысты күрмеуі шешілмеген күрделі мәселе баршылық. Сіздіңше, көші-қондағы  кілтипан  неде?

– Мен екі мәселені ғана айтып ке­тейін. Біріншіден, Қазақ еліне келген оралмандар­ға («қандас» деген сөзден гөрі «репат­риант» терминіне «оралман» сөзі тура келеді) ұшақтан түскен кезде қолдарына Қазақстан азаматының төлқұжаты берілуі шарт. Израиль мемлекетінде өздерінің оралмандарына дәл осындай жағдай жасайды. Екіншіден, басқа елдерге кірігіп, құжат жағынан қиыншылық көріп, елге орала алмай жүрген бауырлары­мызды (мысалы, Ауғанстан қазақтары) тез арада ұлтын анықтау мәселесін шешіп, Қазақ еліне алып келуіміз қажет. Екеуі де қолымыздан келетін мәселе, бірақ билікте ондай ниет жоқ. «Көші-қон кілтипаны» – биліктің қазақ ұлтына деген көзқарасының  нақты  көрінісі.

– Аға, енді ономастика жайына ойыссақ. Соңғы  жылдары  қала, көше, ауыл атауын өзгерту  мәселесі  жиі  көтеріліп  жүр. Бірақ  нәтиже қандай? Бұл  салада оң серпін бар деп айта аласыз  ба?

– Соңғы төрт Құрылтайда Президентіміз ономастика мәселесіне екі рет тоқталды. Бір сөзбен айтқанда, ономастиканың ең басты мәселе екендігін Президенттің өзі мойындап отыр. Бірақ, өкініштісі сол, «төменгі жақ» қозғалар емес. Не Парламент, не Үкімет Прези­денттің сөзінен соң, осы мәселені арнайы талқыға салып немесе арнайы заң қабылдады дегенді естіген жоқпын. Облыстық деңгейде, мәдениет, тіл басқармасындағы азаматтардың іс-әрекеттері жоғарыдан қолдау таппайды. Шынымды айтсам, «бұл мәселені қозғай бермеңдер» деген нұсқау бар сияқты. Өз басым, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Солтүстік Қазақ­стан, Қостанай облыстарындағы ономастика мәселесіне арналған түсіндіру жұмыстарын жүргізуге он жылға жуық араласып келемін. Ең қызығы, осы бір мемлекеттік саясатты жүргізуге не жергілікті мәслихат, не ассамблея мүшелері араласпайды, қашқақтап жүреді. Мен оларды түсінемін. Жергілікті орыстілді тұрғындар Кеңес кезіндегі идеологиялық атау­ларды өзгерткісі келмейді, ал қазақтілді қоғам «қашанғы Павлодар, Петропавл болып жүре береміз?» деп, ренішін білдіреді де жергілікті басшылар екі оттың ортасында қалады. Меніңше, «Ономастика туралы» нақты заң қабылдау керек. Сонда ғана орыстілді, кеңестік атауды өзгерткісі келмей отырған жандарға жергілікті атқарушы орган «Келіспесеңдер, Астанаға барың­дар, мен заңды орындаушы ғанамын» деп  айта  алады. Қазақ жерінің оңтүстік, батыс аймағында ономастика мәселесі біршама шешуін тапты, бірақ орыстілді аймақта  бұл  мәселе  күйіп  тұр.

САЯСАТТАНУ  ҒЫЛЫМЫН  БИЛІК  «БЕТІМЕН  ЖІБЕРМЕЙДІ»

– Осы ретте саясаттану туралы да сөз қоз­ғайықшы. Әлемдік ахуал шайқалып тұрған шақта сауатты сараптама жасайтын саяси болжау инс­титуттары қажет сияқты. Қалай ойлайсыз, саясаттану  ғылымының  кенже қалуына  не  себеп?

– Әрине, «Гэллап» сияқты институт барлық елге қажет. Бірақ, авторитарлық мемлекетте саяси болжам да, саясаттану да биліктің бақылауында болатынын естен шығармайық. Олар өздеріне қажетті нәтижені сан түрлі жолмен жасап  алады. Оған мысал ретінде сайлау­ды  алсақ та  жеткілікті. Бұрын кез келген қоғам­дық бірлестік, мүмкіндігі болса, экзитпол өткі­зе алатын. Соңғы жылдары сайлаудың экзит­полын жүргізуге рұқсат алу жасап қойды. Бұрын заң бойынша кез келген қоғамдық бірлестік, үкіметтік емес ұйымдар, саяси партиялар сайлау процесіне бақылау жасай алатын, ал қазір Жарғысында «сайлауға бақылау жасау» мәселесі  енген ұйымдар ғана тіркелуден өтіп, бақылау қоя алады. Саясаттану – саяси процестерге ең жақын практикалық ғылым. Оны биліктің «бетімен жібермейтіні» – дәлелдеуді қажет етпейтін шындық. Қазір бізді құтқарып отырған – интернет  жүйесі  ғана.

– Көпвекторлы саясат – Қазақстанның сырт­қы саясаттағы басты формуласы. Бұдан ұтқанымыз не, ұтылғанымыз қайсы? Сіздіңше, Қазақстан дипломатиясы қай халықаралық мәселе  бойынша  уақытында  үн  қата  алмады?

– Мен саясаттанушы емеспін. Саяси мәселелерге, егер қажет болса, өзімнің пікірімді білдіріп отырамын. Сыртқы саясат мүлдем менің тақырыбым емес. Алайда, осы уақытқа дейін көпвекторлы саясаттың бергені басым деп білемін. Бірақ «бәріне де жақсы көріну» кез келген жағдайда өзінің оң шешімін бере­тін универсалды құрал деп түсінбейік. Кей жағдайда, бір жағына шығуға тура келеді. Сондай жағдай туғанда нақты ұстаным жасай алмаған ел халықаралық қауымдастықтың алдында беделінен айырылатыны анық. Бұл саланың маманы болмағандықтан, Украина мәселесінен басқа «қай уақытта үн қата алмай қалғандығын»  тізіп  бере  алмаймын.

– Бір сөзіңізде «Басты қорқынышымыз – Ресей» деген едіңіз. Қазіргі жай-күйді қалай бағамдайсыз?  Ал, ірі  серіктестерге, әсіресе  Ресей   мен  Қытайға  экономикалық  тәуел­ділік  біздің сая­си және стратегиялық еркіндігіміз­ді шектей ме, әлде мұны  стратегиялық  артықшылығы­мыз­ға  айналдыруға  бола  ма?

– Әлі  күнге  дейін  «басты   қорқынышымыз – Ресей»  деген   ойдан  бас  тартқан  жоқ­пын. Бұл қауіп күн санап артып келеді. Ал біздің Ресей мен Қытайға экономикалық тәуел­ділігімізге келсек, оның экономикалық қажеттіліктен де, өзіміздің қателігімізден пайда болғаны да бар. Мұнай тасымалдау, газ өңдеу зауыттарын салу сияқты күрделі жобаларды жоспарлау кезінде «Ресей территориясына байланып қалмайық, шикізат тасымалдайтын басқа да жолдарды дамытайық» деген маман көп болды, бірақ билік өз дегенін жасады, ал қазір 80 пайыз Қазақстан мұнайын тасымалдайтын КТК құбырының мәселесін өз көзімізбен көріп отырмыз… Соны көре отырып, Атом электр станциясын салуды тағы да Ресейге бердік. Экономикалық тәуелділік ешқашан «стратегиялық  артықшылық»  бола  алмайды.

БҮКІЛ  ӘЛЕУМЕТТІК  МӘСЕЛЕДЕН  ҚЫЛМЫС  ШЫҒАДЫ

– Аға, қазір не жазып жүрсіз?

– Төрт  жыл бұрын «Тәуелсіздік Қазаққа не берді?» деген жинақ шығардым. Бұл – менің жетінші кітабым. Қазір нақты ештеңе жазып жүрген жоқпын, бірақ естелік жазуға дайын­дық үстіндемін. Саяси-қоғамдық өмірге 1988 жылдан бастап араласқан адам ретінде 90-жылдардың елеулі кезеңдерін тарихта қалдыруға  тырысармын.

– Аға, қазақ тілі мен әдебиеті пәнінен біраз жыл мұғалім болдыңыз ғой. Осы ретте, тағы бір сауал туындап отыр. Жақында жарияланған таңдаулы 100 кітаптың тізімін көрген боларсыз. Бұл туралы не айтасыз? Сындарлы ойлауға жетелейтін заманауи философия, психология, әлеуметтік теорияларды аудару мәселесі тасада қалған  сыңайлы…

– Кітапсүйер отбасында дүниеге келдім. Бірінші сыныбымда «Спартакты», «Бату хан» мен «Шыңғыс хан» туралы оқыдым. Жетінші сыныпта қазақ тіліндегі көркем әдебиеттерді өзімше оқып бітірдім деп ойлаймын. Үйімізде кітап көп болатын. Кітапханалардан да алып оқыдым. 9-10-сыныпта орыс классиктеріне көштім. Филология факультетіне түскенде 2-курстан бастап жапон әдебиетін оқи бастадым, қытай әдебиетін қарастырдым. Одан кейін 4-курста Латын Америкасы жазушыларының кітабын оқуға кірістім. Қысқасы, кітапқа тойған болуым керек. Соңғы уақытта тек детективті оқып, осы жанрдағы кітаптарды жинаймын. Детективтің ішінде әлеуметтік мәселе, философия, өмір де бар. Жай ғана уақыт өткізетін кітап деп ойламаймын. Себебі, бүкіл  әлеу­меттік  мәселеден  қылмыс  шығады.

Кітап  жөнінде мынадай бір сөз бар, кім айт­қанын ұмытыппын. Кітаптың екі түрі болады. Бір жазушылар бар, олар жазушылар үшін жазады. Ақылды, көзінде көзілдірігі бар, қасқабастар үшін жазады. Мысалы, Томас Манн кітаптарын оқымаймын. Себебі, маған қызықсыз. «Анна Каренина» мен «Война и мир» де сол сияқты. Оның есесіне Василий Шукшинді оқимын. Мұны 2-топ дейді. Яғни жазушылар адамдар үшін жазады. Қызықты кітаптар. Бейімбет Майлин, Бердібек Соқпақбаевтың да кітабын қызығып оқисың. Бәлкім, мұнда философияның мәні жоқ шығар, бірақ өмірді көресің. Сондықтан, пәлсапасы көп, әлеуметтік мәселені қозғайтынынан гөрі қара­пайым, әңгіме сияқты кітаптарды жақсы көремін. Оларды сүйіп оқимын, іздестіремін. Бұған қарап өзімді арзан кітап оқитындар тобы­на қосқым келмейді. Біріншіден, олардың бәрін оқып бітіргенім, тойғаным шығар. Екіншіден, кішкентай қызықты кітаптар, әсіресе әңгіме мен повестер мені көп тартады. Өмірдің сан қырын солардан табамын. Қалың-қалың кітапты  оқығым  келмейді.

Аудармалар  жөнінен көп нәрсе айтуға болады. Бұл – үлкен  тақырып. Ал, адамды ойлан­дыратын кітапқа келсек, Абайдың қара сөзіне ештеңе жетпейді. Одан артық не филосо­фия, не эссе жоқ. Ең қызығы, мұны бес жылдан кейін оқығанда басқа нәрсе табасың. Яғни, 5  жылдан  соң  ойың кемелденген уақытта бұрын көзіңе ілінбеген немесе көңіл бөлмеген тың ойға тап боласың. Сондықтан бұл Карнегилардан, басқа кітаптардан жоғары деп  ойлаймын.  Екіншіден, Абайдың айтатыны – өзімізге түсінікті мәселе. Шетелдің адамды ойландыратын көптеген кітабын оқысаңыз, кейбір мәселені онша түсіне бермейсіз. Өйткені, ағылшын, француз емессіз. Ал, Абайды түсінесіз және оқыған сайын тереңдей түсесіз. Менің араласатын ағылшын, француз, неміс жолдасым көп. Соларға Абайдың қара сөзін оқуға ұсынғанмын. Ағылшын тілі нұсқасында оқиды ғой. Кейін «Дос, мұны түсінбедік, десек те, ұлы нәрсе екенін көріп тұрмыз. Бірақ, бірдеңе жетпей тұр» деді. «Жетпейтін себебі, қазақ емессің» деп жауап бердім. Сондықтан, әркім­нің өз ұлттық әдебиетінің беретіні мол сияқ­ты. Ал, қара сөзден кейінгі жақсы кітап тізіміне Джек Лондонның «Мартен Иден» рома­нын қояр едім. Ұнағаны, ерекше әсер қалдырғаны сол. Бірі роман, бірі философия­лық ой-толғау болғандықтан,  тақырыбы  мен бағыты да бөлек екені түсінікті. Бірақ, көркем әдебиет деп  қарас­тырғанда  Джек  Лондонның  бұл  романы – жақсы  кітап.

САЯСИ  МӘДЕНИЕТТІЛІК  БОЛМАСА,  САЯСАТ  ТА  БОЛМАЙДЫ

– Имандай иланған адамның иттік жасағаны бәрінен ауыр тиеді ғой. Қазір араласпай кеткен адамыңыз бар ма?

– Жоқ. Менің интернет, әлеуметтік желіге жақындығым жоқ, соншалықты көңіл бөлмейтін жанмын. Сондықтан мен туралы біреу­лердің айтқаны маған жетпейді… Ал, өзім ешқашан ешкімнің сыртынан сөз айтқан емеспін. Қамшының сабындай қысқа өмірде бір-бірімізді жамандап не табамыз? Саяси мәдениеттілік болмаса, саясат та болмайды. Менің көп жыл досым болған жанның мен тура­лы жалған сөздер таратып жүргенін естіп, бір кездесіп қалғанда, «Пәленше, енді екеуміз бір топта, бірлесе жұмыс істемейік, бірақ жұрттың көзінше сәлеміміз түзу болсын» дегенім есімде.

Екіншіден, саясатта жүрген жанның «имандай иланатын» адамы болмайтын шығар…

– Кімнен және неге ұялуыңыз мүмкін?

– Айтқан сөзімнен шыға алмай қалғанда – ұяламын. Әсіресе, кездесуге бес минут кешігіп барсам, жерге кіріп кете жаздаймын.

– Өз-өзіңізге  жиі  қоятын  сауал бар  ма?

– «Тәуелсіздік Қазаққа не берді?» деген сұрақ болар. Меніңше, бұл сұрақты өздеріне көзі ашық, көкірегі ояу барлық қазақ азаматы қоюы керек.

– Ашық  әңгімеңізге  рақмет!

Сұхбаттасқан

З.АХМЕТ