Қоғам конфликтінің шыңында жүрген сияқты

Талғат  МЕҢДІБАЕВ:

Кейбір жайттардың күрсінтіп қоятыны  жасырын емес. Күдік пен  күмәннің жиілеуі – сенбестікке себеп. Көп дүние орнында тұрғандай көрінгенмен, іштен іріп жатқанын да жоққа шығара алмаймыз. Қалыпқа сыймайтын ой иесі, қоғам белсендісі Талғат Меңдібаевпен жүйкеге жүк түсірген кей мәселе жөнінде аз-кем әңгіме тарқаттық.

КІТАП  САТЫП  АЛУҒА  КЕМІНДЕ  75-80  МЫҢДАЙ  ҚАРАЖАТ  КЕТЕДІ

«Ойлы адамға қызық жоқ бұл ғаламда» деген Абайдан бері қазір не өзгерді? Айтыңызшы, өзіңізді түсінбейтін  ортада  не  ойлайсыз?

— Асқар Сүлейменовтің «Қазаққа ес кіргенде, Абай ескіреді» деген жақсы сөзі бар. Демек, Абай әлі өзекті болғандықтан, қазаққа ес кірмей қойды-ау.

Ал, өзіме келсек, мені түсінбейтін ортада жүрген емеспін. Басында түсінбей, кейін  үйренісіп  кетеді.

— Интеллектуалдық деңгейдің бас­ты өлшемі деп «көп оқуды» қарастыра­тын болдық. Шын мәнінде қай критерийлер ескерусіз қалды? Өміріңізде парадигмалық өзгеріске себеп болды деп қай кітапты атар едіңіз? Ал, кітап алуға  қанша  қаражат  жұмсайсыз?

— Көп оқыған ақылды болып кетеді немесе оқымаған адам ақымақ болып қалады деген кепілдік жоқ. Жинақтаған  білімді  тәжірибеде қолдану  маңызды. Негізгі критерий – білімнің пайдалылығы мен әмбебап­тығы дер едім. Оқып, біліп, оны іске жаратпаса, түк те пайда жоқ. Адамның өзіне де, қоғамға да. Егер, адам өзі үшін біліп жүремін десе,  өз  таңдауы.

Парадигмалық өзгеріске себеп болған 2 кітап бар. Қазақтың «Шешен­дік сөздер жинағы» мен Чак Паланиктің «Бойцовский  клуб»  кітабы.

Айына жеке өзіме 3-4, сыйлыққа 10-15 кітап аламын. Сонда шамамен кітап сатып алуға кемінде 75-80 мың теңгедей  қаражат  кетеді.

— Жан-жақты жұмыс істеп жүрге­ніңізден хабардармыз. Осы тұста «Qalan» компаниясы жайында сөз қозғасақ. Компанияның құндылық үшін пайдадан бас тартқан кезі болды ма? Әлде нарық пен табыс бәрібір өзінікін істете ме? Әрине, құпия болмаса…

— «Qalan» – рақаттанып жұмыс істеген компаниялардың бірі. Маған олардың құндылықтары ұнайды. Мысалы, «Mission», «Vision» деген бар. Алғашқысы миссиясы болса, «vision» – болашақта көріп тұрғаны. Яғни, «болашақта қандай болғымыз келеді?», «қайда жетуді көздейміз?» деп, алға мақсат қояды. Сәйкесінше, соған жетуге әрекет етеді. Қазақ әлемінде ғылымды дамытып, алдағы уақытта оны масштабтау – компанияның миссиясы. Осы бағытта білім-ғылымды алға тартып, ерекше әрі креативті ойлайтын азаматтардың басын қосып, ауқымды түрде жұмыс  істеп  жатыр.

Әрине, құндылық үшін пайдадан бас тартқан кезі болды. Осындай табан­дылықтың нәтижесінде EdTech бойынша ТМД елдерінің арасында бірінші орында тұр. Ол үшін 6 жыл уақыт кетті және жетістікке қол жеткізді. Кез келген компанияның өсуі, тоқырауы болады. Компанияда қандай қиындықтар болса да, коман­даның негізгі құрамы ешқашан өзгер­меген. Бұл жолда қиындықты бірге еңсеретіні  ұнайды.

— Уақытты үнемдейтін функцияларға жиі грант бөлінеді. Содан болар, тек тұтыну процесін жеңілдететін стартапқа басымдық беріп келеміз. Ал, зияткерлік жобалардың жай-күйі жөнінде не дейсіз?

— Қазір зияткерлік жобалар танымал. Өте жақсы форматта ұсынылып келеді. Кезінде орысша көп болатын. Елімізде азаматтар соны белгілі бір уақытта түсініп, қазақшасын жолға қоя бастады. Біреуге табыс болар. Ал, мендегі мақсат – оқушыларды табу және бір-бірімен таныстыру. Дегеніме жеттім деп есептеймін. Өйт­кені, төрт маусым бойы облыс­тық  телеарнада Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің қолдауымен «Зияткер» білім бәйге­сін өткіздік. Сөйтіп, аудан, қаланы аралап, жастардың басын қостық. Мұның  үлкен  қозғалысқа  айналғаны да рас. Қазір сол балалар еліміздің түкпір-түкпірінде оқиды әрі зияткердің идеясын өздігінше дамытып жатыр. Біздің  жеңісіміз – осы.

МӘДЕНИЕТ  МӘЖБҮРЛЕУДЕН  БАСТАЛАТЫН  ШЫҒАР,  БІРАҚ…

— Аға, мынадай сұраққа ойыссақ… «Еститін үкімет» ұғымы кері байланысты ескеретін басқару моделі болу керек. Десек те, іс жүзінде ақпарат қабылдаумен ғана шектеліп, жүйелі шешімге ұласпай жатады. Сіздіңше, мемлекет халық үніне  қаншалықты  құлақ  асып  жүр?

— Негізі концепция өте жақсы. Бірақ, әрі қарай тұрақты түрде жұмыс істеу керек еді. Мысалы, «Е-Өтініш» сервисін ашып, мемлекеттік қызметкерге жазғанмен, кейін бекіткен орындаушыға қоңырау шалып, «не істейтін болдыңыздар?» деп өзің іздеп кетесің. Сонымен қатар, бізде көбіне әлеуметтік желіде оқырманы көп, шу шығаратындардың аузын жабады да, солардың көтерген мәселесіне мән береді. Қатты резонанс тумайынша өздігінше шешімнің дұрыс екенін  байқамайды. Соған  қарын  ашады.

— Сенбілік туралы ойыңызды жиі көзім шалады. Сосын мұны айналып өтпейін дедім. Сіздіңше, адамдар сенбілікке өз еркімен шығуға қаншалықты ниетті? «Таза Қазақстан» акция­сы экосананы  оята  алды  ма?

— Кез келген идея төбеден төменге бұзылып түседі. Яғни, түпнұсқасын жоғалтады. Мысалы, Президент айтады, Үкімет басшысы оны жергі­лікті органдарға таратады. Ал, олар түсінгенінше әлімжеттік арқылы жасайды. Сенбілікке шығып жүрген бюджеттік жұмысшылардың ішінен байқағаным, қарғап-сілеп, амалдың жоғынан шығады. Білмеймін, не қуғын-сүргін екенін. Әркім есігінің алдын жинасын. Бізде қанша квази­мемлекеттік құрылым ұйымдары бар тазалыққа жауап беретін, солар істесін. Бірақ, керісінше адамдарды қинап апарып қояды. Әрине, мәде­ниет мәжбүрлеуден басталатын шығар, бірақ әр адам үйінің алдын тазартса, мейлі  ғой.

«Таза Қазақстанға» басқа қыры­нан келу керек. Әйтпесе, бәрін жинап алып, міндеттегеннен ешқандай пайда таппайды. Сенбі күні адам демалу керек. Сенбілік – Кеңес үкіметінен қалған атавизм ғой. Ленин бастаған топ Кеңес үкіметін құрғаннан кейін қаланы тазартуға қол жетпей, «адамдар келіп, бірге жұмыс істесін» деп сенбілік идеоло­гиясын енгізген. Артық қол керек. Ақша төлемеу керек. Сөйтіп, азамат­тық бастама қылып жіберген. Осы бізде  әлі күнге дейін әдет болып кетті. Ал, облыс әкімінің тапсырмасы, «ананың-мынаның тапсырмасы» деп шығу  бәрібір жасандылыққа тәрбиелейді.

БІР  СЦЕНАРИСТ  БІР  КИНОНЫҢ  БЮДЖЕТІН  АЛҒАН

— Қайырымдылық қорларына кү­мәнмен қарау белең алды. Оған себеп те жоқ емес. Берілген кейбір есеп те жалған. Неліктен қайырымдылық  нау­қанға  айналып  кетті деп ойлай­сыз? Сонда  жақсылық  жасауға  асық­қан  жұрт  кімге,  неге  сенуі  керек?

— Бізде көбісі еліктегіш ғой. Мысалы, блогерлер мен танымал адамдар белгілі бір жанның еміне, болмаса жақсылық істеуге ақша жинайды. Иә, оны жүзеге асырады, жақсы. Көпбалалы отбасыға немесе жалғызбасты әкеге көлік алып беріп жатады. Халық қаржы жинап ауыр­ған адамның миллиард теңге тұратын дәрісін сатып алуына көмектеседі. Неге? Өйткені, мемлекеттік ұйымдар, мекемелер өз жұмысын тиісті деңгейде атқармайды. Мысалы, медицинаның даму деңгейі төмен болғандықтан, ота жасату үшін сыртқа кету керек болады. Бір адамның ақшасы жетпегендіктен, мұндайда қайырымдылық жақсы. Ал, ақшаны жинап-жинап қалтасына басып алуы, қайырымдылықты теріс  түсінікте  береді.

Жалпы, адамгершілік тарапы­нан және мемлекеттік ұйымдар міндеттеп ақша аударатындар бар. Сондай-ақ, ислами тұрғыдан діни наным-сенім мен Алла разылығы үшін, жолым ашылады деген мақсатта табы­сының бір бөлігін беретіндер бар. Бұл – құптарлық іс. Бірақ, жұрт ақшасын бөлетін кезде ұйымды тексеру керек деп ойлаймын. Қара­пайым халық жағдайына қарап жасағаны дұрыс. Ал, қалталы азамат­тардың қайырымдылық жасауы – заңды  нәрсе.

— Сізді киноман ретінде де білеміз. Қай елдің кинематографиясы жаныңызға жақын? Тағы бір сұрақ. Көбіне ютубтан шыққан жобалар көпші­лікке ұнамды. Ал, мемлекеттік қолдау алған фильмдер шынайы өмірден неге алыс? Бізге  не  жетіспейді?

— Қазіргі уақытта Қазақстанның, Ресейдің кинематографиясын КВНщиктер бұзып жатыр. Жалпы, жеке бір КВНщикке қарсылығым жоқ. Бірақ, шоу-бизнес, кино бәрін жайдарманнан шыққан азаматтар басып алған. Сценарийді КВН ретінде жаза­ды,  бәрі  комедияға  әуес.

Негізі «кино – бизнес» және «кино – өнер» үшін деген бар. Бізде кино – бизнес болғаннан кейін, бағдарды да тек табысқа бұрады. Оларды кінәлаудың қажеті жоқ. Егер халықтың деңгейі сол болса, онда қалаған  сұранысын  алып  тұр.

Қазақстандық жақсы кинолар да бар. Негізі өзіме шетелдік және Голливудтың классикалық туындылары ұнайды. Кеңес үкіметінің фильмдері де өте жақсы. Бала кезден көріп өскен Үндістанның фильмдері де көңілімнен  шығады.

Ал, мемлекеттік қолдауға ие, миллиард­таған теңгеге түсірілген фильмдер қандай эффект беріп жатқанын өзіңіз де білетін боларсыз. Мысалы, бір сценарист бір киноның бюджетін алған. Мемлекет тарапы­нан бөлінген бюджетті талан-тараж­ға салу фактісі көп болғаннан кейін сенімсіздік туғызады. Оның үстіне фильм желісінде әйел адамның рөлін кемсіту, тұрмысты көрсетеміз деп басқа бірдеңе жасау көп. Сонымен қатар, маркетингтің де бәрін шеше­тінін ескеру керек. Тіпті кино­прокатты ұйымдастыратын кино­театрлар да табыс керек болған соң, көпшіліктің сұранысына сай фильм­дерді ғана көрсетеді де, қалғанын қысып  тастап  отырады.

МҰҒАЛІМДЕР  ӘБДЕН  РУТИНАДАН  ШАРШАҒАН

— Математика пәнінің мұғалімісіз. Әріптестеріңізге қатысты қай мәселе сізді  толғандырады?

– Балаларға  сабақ  бергеннің әсері бөлек, керемет нәрсе. Жаңаны үйретіп, олардың көзқарасын білесің. Жалпы, демократиялық ұстанымды балаларға мектеп кезден бастап қалыптастырған жөн. «Пікіріңді айт, ұялма. Сенің ойың маңызды» деп өзара пікір алмасқанның маңызы зор. Бізде мұғалімдер автократия арқылы басқарады. «Мұғалімдікі дұрыс, мұғалім қателес­пейді»  дегендей. Ол  болмайды.

Ал, толғандыратын мәселеге оралсақ. Сағатқа талас бар. Сондай-­ақ, университет бітіргендер жұмысқа орналасайын десе, тәжірибенің жоқ­тығы айтылады. Жұмысқа қабыл­даушының тарапынан қаржы талап ету мәселесін жоққа шығара алмаймыз. Маман талпынып тұрса, әрине, жұмысқа алады. Бірақ, көп жағдайда «рақмет  айту» мәселесі әлі бар.

Мұғалімдер әбден рутинадан шаршаған. Оның үстіне мұғалімдер­ді ата-­анадан қорқатындай қылып қойған ғой. Балаға ауыр сөз сөйлесе, ата-ана арыз жазады деп именеді. Қорықпау керек. Баласының қандай екенін ата-ана білсін. Мұғалім де қорық­пай баланың  қандай екенін айтып, ата-­анасының   көзін  жеткізу керек.

БІР-БІРІН  МОЙЫНДАМАУ–  МЫҚТЫЛЫҚ  ЕМЕС,  ТОПАСТЫҚ

— «Қайта кірер есікті қатты жаппа» деген тәмсіл түйсікте. Сіз ше? Бір жапқан есігіңізді қайта ашуыңыз мүмкін бе? Ұстаным-қағидаңызға қаншалықты  беріксіз?

– Дұрыс айтылған сөз. Ешқашан есіктерді қатты жапқан емеспін. Ал, бір жауып кеткен есікті ашпаймын. Мысалы, бір мекемеде жұмыс істедім. Оған енді екінші рет бармаймын. Өйткені, ол мекеменің жұмыс істеу идеологиясы, бағыты ұнамады. Қызметкерлерді құл ретінде көріп, айлықты қалтасынан төлеп отырғандай  міндетсіну  дұрыс  емес.

— Сіз үшін құрмет – келісімде болу ма? Әлде келіспей жүріп те мықтылығын мойындай білу ме? Мұндай  жағдай  өміріңізде  болды  ма?

– Сократтың кезінде келіспеу арқылы ақиқат туса, қазір келіс­пеу­дің кесірінен жанжал туады. Яғни, бізде ақиқат деген жоқ. Сосын ақпаратты ешкім сүзгіден өткізбейді. Әркім өз ақиқатында, өз көзқарасында қалады. Қоғам үлкен бір конф­ликтінің шыңында жүрген сияқты. Бір-бірін мойындамау – мықтылық емес, топастық. Ал, егер өз ойының дұрыс екеніне көзі жетіп, айғақ анық болса, бұрыс нәрсемен келіспеуге  әбден  болады.

— Өз-өзіңізге жиі қоятын сауал бар ма?

— «Әрі қарай не?». Қай уақытта да осы сауалды  өзіме  жиі  қоямын.

— Сұхбатыңызға рақмет!

Әңгімелескен

З.АХМЕТ