Қазақ халқының қолөнері – ғасырлар бойғы тарихы бар, атадан балаға мирас болып келе жатқан бай әрі мәдени мұра. Кезінде көшпенді өмір салтына сай дамыған аталған өнердің әр бұйымы қазақ халқының тұрмыс-тіршілігімен, өркениеті мен мәдениетімен тығыз байланысты. Киіз үйді қоса айтқанда, оюмен көмкерілген әсем бұйымдары тек қазақтың керегіне жараған күнделікті қолданыстағы заты емес, өткенінен сыр шертетін мәдени ірі мұраға айналды десек, артық айтпағанымыз болар.
Дегенмен де уақыт өте келе заман талабына сәйкес фабрикалық өндіріс бірте-бірте ұлттық қолөнеріміздің қолданысын тежей түсті. Оны жасыра алмаймыз. Дәстүрлі өнерді меңгеріп, жанына серік еткендердің қатары сиреп, нағыз шеберлерді саусақпен санап қалдық. Десе де, соңғы жылдары президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен Наурызды атап өту үрдісі жаңашылданып, әйелдер арасындағы креативті индустрия дамып, нақты қолдау берілгелі бері ұлттық құндылықтарға бетбұрыс жасалып, қазақы нақыштағы бұйымдарға сұраныс қайта артқан секілді. Бұны тарихына үңілгендердің көбейіп, мәдени мұрамызды кәсібіне айналдырғандардың жемісі деп білеміз.
МАҚСАТШЫЛ МАЙЯ
Сондай ісмерлердің бірі, мақаламыздың кейіпкері – Майя Қалжанова. Ол кісі ұлттық қолөнерді заманына сай жаңғыртып, ел арасында қалыптасқан «қолөнер бұйымдары бүгінде тек әдемі естелік ғана» деген таптаурынға нүкте қойып, сұранысқа ие кәсіп ретінде дамытып келеді. Кейіпкеріміздің жасаған бұйымдары қазіргі таңда көптің көңілінен шығып, қазақ қолөнерінің жаңа кезеңге қадам басуына үлесін қосуда. Қолөнерді табыс көзіне айналдырған жандардың ерен еңбегі ұлттық мұраны сақтап ғана қоймай, оны жаңаша жандандырудың теңдесіз үлгісі болып отыр.
Кейіпкерімізбен тілдесіп, әңгіме-дүкен құру оңайлыққа түскен жоқ. Түсінеміз, Наурыз мейрамы келісімен тапсырыстар күрт артып, қатысу керек конкурстардың да саны көбейіп, ағыл-тегіл күй кешіп жүргенін өзі де жасырмады. Бірақ та қойған сұрақтарымызға уақытылы жауап беріп, ақпарат беруден еш тайынған жоқ.
Ең алдымен Майя ханымның жеке өмірбаянына тоқтала кетейік. Майя Қарабатырқызы – мамандығы басқа болса да, ұлттық өнерді жүрегінен өшірмеген жан. Ол 1982 жылы Қызылорда облысы, Шиелі ауданында теміржолшылар отбасында дүниеге келген. Бала кезінен білімге құштар болып, информатика мамандығын меңгеріп шықты. Бүгінде Жуантөбе елді мекеніндегі мектепте информатика пәнінің мұғалімі әрі бағдарламашы болып қызмет етеді.
Анасы қолөнерге жақын болған соң, өзі де сол қасиетті бойына сіңіріпті. Майяның анасы – ата-бабадан мирас болып қалған терме тоқу өнерін жетік меңгерген жан. Киіз үй жабдықтарынан бастап, ұлттық нақыштағы баулар мен бұйымдарды жасауда шеберлігімен танылған. Осы мұра қызынан айналып өтпеді. Бала күнінде тоқымаға қызыққан Майя 2016 жылы саналы түрде осы өнерге қайта оралып, терме тоқуды үйренуге кірісті.
Оның шеберлігі бірте-бірте шыңдалып, 2016 жылы Арал ауданында Біріккен Ұлттар Ұйымының қолдауымен өткен «Ұлттық терме алаша өнерін жаңғырту» семинар-тренингіне қатысып, арнайы сертификат алады. Одан бері анасының қолдауымен алаша, уық бау, шашақ бау, киіз үйдің ішкі-сыртқы бауларын тоқуды меңгеріп, ұлттық өнерді жаңа деңгейге көтеруге бел шеше кірісті.
Кейіпкеріміздің қолөнерге деген адалдығы мен ізденісі нәтижесінде 2017 жылы Алматыдағы «Менің Қазақстаным-2017» көрмесіне қатысып, марапатқа ие болды. Сол жылы Қызылорда облысы әкімінің дипломымен марапатталып, EXPO-2017 көрмесінде ұлттық өнерді таныстырып, туристерге шеберлік сыныптарын өткізді. Шымкентте өткен «Іскерлік қатынастар» семинарында да біліктілігін жетілдіріп, өз ісін дамыту жолын үйренді.
Бүгінде ол терме әдісімен алаша, киіз үй баулары, қоржын, бойтұмар, қолдорба, жайнамаз сынды ұлттық бұйымдарды заманға сай үйлестіріп жасаумен айналысады. Қолөнерді кәсіпке айналдырып қана қоймай, ұлттық мұраны дәріптеуде өз үлесін қосып келеді.
Отбасында аяулы ана, ардақты жар. Жолдасы Алмасбек Өтегенұлы «Құмкөл» кенішінде еңбек етеді. Алты баланың анасы, «Күміс алқа» иегері. Майя үшін қолөнер – тек хобби емес, бабалардан жеткен аманат, кейінгі ұрпаққа қалдырар қазына.
Жаңа айтып өткендей, қолөнерші қазіргі таңда көрмеге тығыз дайындық үстінде. Біздің «Бұл салаға қалай келдіңіз?» деген сұрағымызға ол былайша жауап берді.
– Бұл істі нақты 2016 жылы бастадым. 2017 жылдың ақпан айында кәсіпкерлік серіктестік ашып, сол бойынша қайтарымсыз грант конкурсына қатыстым. Конкурстан сәтті өтіп, 530 мың теңге грант ұтып алдым. Ол уақыттары әр аудан бойынша екінің біріне ғана аталған мүмкіндік бұйыратын-тұғын. Ол қаражатқа тек қажетті материалдар алдым.
Ең алғашқы көлемді тапсырысым EXPO өтіп жатқан шақта болды. Нақтырақ айтқанда, мәдениет басқармасынан екі киіз үй тоқуға ұсыныс келді. Екі сегіз қанатты үйді тоқу, шыны керек, өте қиын болды. Бұл шаруаға шамамен бір жарым айдай уақытымды арнадым. Не де болса, үлгердік. Бірнеше шебермен барып, EXPO-ның басы-қасында жүрдік. Шетелден келген қонақтарға шеберлік сабақтарын да өткіздім. Сондай-ақ, жеке саудамды да жүргізіп қайттым, – деді ол өз сөзінде.
Кейіпкеріміз 2017 жылды артқа тастап, 2018 жыл келгелі ісінің оңға баспай, қиындыққа тап болғанын да жасырмады. Тіпті, жеке серіктестігін жабуға тура келгенін де атап өтті. Басқа конкурстарға қатысуға ниеттенген ол мектепте, яғни мемлекеттік мекемеде қызмет еткеннен соң келісім ала алмағанын айтады.
– 2018 жылы істі қойғаныммен, тұрақты тұтынушыларымнан айырылмадым. Алматы, Астана қалаларынан да туындыларымды іздеп, сұраушылар болды. Күні бүгінге дейін жеке тапсырыстармен жұмыс істеп келе жатырмын. Жақында ғана бес ай бойы қолға алған 16 қанатты үй тоқуды аяқтадық, – дейді ол осы тұрғыда.
Алты баланың анасы кәсібінің дөңгелеуіне балаларының да көмегі әжептәуір екенін алға тартады. Айтуынша, үш қызы да қолөнерге жақын. Нағашы жақтан дарыса керек. Дегенмен, бұрындары үздіксіз, шаршамай жұмыс істейтін Майя бүгінде кей тапсырыстарды қабылдамайды екен. Кейіпкеріміз мұны жастың келуімен байланыстырады.
ҰЛТТЫҚ ӨНЕР – ЗАМАНАУИ ТЕХНОЛОГИЯМЕН
Бұдан бөлек Наурыз мейрамына сәйкес ұлттық өнеріміздің тағы бір жанашыры, киіз басудың заманауи технологиясын зерттеп, ғылыми тұрғыда ізденіс жасап жүрген Айдана Әлайдаровамен де тілдестік.
Айдана Әлайдарқызы – ұлттық өнерді дәріптеп, оны білім мен ғылыммен ұштастырып жүрген тәжірибелі маман. Ол 1976 жылы Қызылорда облысы, Сырдария ауданында дүниеге келіп, 1997 жылы Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетіне «Интерьер дизайн» мамандығына оқуға түсіп, оны үздік тамамдады.
Өнерге деген сүйіспеншілігі оны білім жолына алып келді. 2001 жылдан бастап өзі оқыған университетте «Бейнелеу өнері және дизайн» кафедрасының оқытушысы болып қызмет етіп, болашақ мамандарды тәрбиелеуге атсалысты. Ғылымға деген қызығушылығының арқасында 2013 жылы магистрлік диссертациясын қорғап, педагогика ғылымдарының магистрі дәрежесін алды.
Қолөнерді дәріптеу мен дамыту жолында аянбай еңбек еткен Айдана 2014 жылы Қазақстан қолөнершілер одағының мүшесі атанды. Оның шығармашылық жолы көптеген көрме мен беделді байқауларда бағаланып, марапаттармен еленді. 2017 жылы Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің дамуына қосқан үлесі үшін «Үздік түлек» алтын медалімен марапатталды.
Ол ұстаздық қызметпен қатар, ғылыми-зерттеу жұмыстарымен де белсенді айналысады. «Композиция», «Сурет», «Кескіндеме», «Визуалды өнер» атты оқу құралдарының авторы, сонымен қатар 30-дан астам ғылыми мақаласы жарық көрген. Айдана Әлайдарқызының еңбектері тек Қазақстанда ғана емес, шет мемлекеттерде де таныстырылды. Ол Ресейдегі Қазақстан-Ресей ынтымақтастық форумында, Моңғолиядағы халықаралық конференцияда қазақтың дәстүрлі өнері мен киіз өңдеу технологияларын насихаттап, шеберлік сабақтарын өткізді.
2023-2024 жылдары Қызылордада «Ұлттық қолөнер – тәрбие көзі» атты жеке көрмесін өткізіп, көпшілікке шығармашылығын таныстырды. Сондай-ақ, туған жеріне деген құрметін білдіріп, Сырдария ауданында «Туған жерге тағзым – перзенттік парыз» атты көрме ұйымдастырды.
Бүгінде Айдана Әлайдарқызы ұлттық өнерді жаңғырту жолында ғылыми және шығармашылық ізденісін жалғастырып, шәкірт тәрбиелеуде. Оның еңбегі дәстүрлі өнердің болашақ ұрпаққа аманат болып жетуіне жасалған маңызды қадам іспеттес.
– Бұл өнерге келу себебім, дизайнер болғаныммен, апа-әжелеріміздің қашанда қасында отырып, жүн түтіп, қолғабыс жасау арқылы кілем, текеметтердің қалай жасалатынын аңғарып, қызығушылығым пайда болды. Сол себепті де бұл өнер бізге таңсық емес. Кәдімгі өзіміздің қазақи өнер болып саналады. Сол базалық ілімнің ізімен мен өзіме 2010 жылдан бастап «неге осы қастерлі өнерімізді қазіргі заманауи технологиямен байланыстырмасқа?» деген сұрақ қойып, өзіме мақсат қылып алдым.
Осы мақсаттың төңірегінде қаншама шеберлік курсынан өттім. Сондай-ақ, шетелдік ғалымдармен қатар жұмыс істеп, Ресей, Венгрия мамандарымен тәжірибе алмастым. Соның арқасында қазіргі таңда интерьерге арналған құмыралар, қазақи нақышта киім тігу, текемет тоқу секілді бұйымдар жасау үстіндеміз, – дейді дизайнер.
Бұл кейіпкеріміздің басты мақсаты – креативті индустрияны дамыту. Ғалым қолөнерші киіздің өзіндік ерекшеліктері бар екеніне тоқталды. Оның айтуына сүйенсек, текемет керек емес, жаман энергия, шаң секілді дүниелерді жинап, астына тастап, әрқашан бетін таза ұстайды екен. Соған орай Айдана ханым қолөнер өнімдеріне тек мәдени емес, ғылыми көзқараспен қарап, пайдалы жақтарын жария ету керек екенін алға тартады.
Бүгінде ұлттық нақыштағы бұйымдарға деген сұраныстың артуы – қазақы құндылықтарға деген құрметтің белгісі. Бұл үрдіс жалғаса берсе, қолөнер жойылып кетпейді, керісінше, заман талабына сай жаңғырып, ұлттық мәдениетіміздің бір бөлшегі ретінде өмір сүруін жалғастырады. Ұлттық өнерді кәсіпке айналдырып, ұрпаққа мұра етіп қалдыру – уақыт талабынан туындаған маңызды қадам.
Қолөнер – ата-баба аманаты. Ал сол аманатты көздің қарашығындай сақтап, келешек ұрпаққа өнеге етіп жүрген батыр әйелдерімізді нағыз еңбекқор, кәсібінің несібін көріп жүрген азаматшалар дерсің. Ұлт өнеріне жанашыр екі кейіпкеріміз де күнделікті күйбің тірлік пен ұстаздық қызметті қатар алып келеді. Қолөнершілеріміздің кәсібіне сәттілік тілей отыра, өздері секілді әмбебап әйелдер көбейе берсін дейміз.
Перизат ЗАХРАДИН
Пікірлер жоқ. Бірінші болыңыз!