Қоғам дегеніміз үнемі тепе-теңдік іздеп отыратын тірі ағза сияқты. Бір жағында адам құқығы мен таңдау еркіндігі тұрса, екінші жағында бәрімізге ортақ тыныштық пен қауіпсіздік деген ұғым бар. Осы екеуінің арасы алшақтап кеткен сәтте дау туады, дау туған жерде алаңдаушылық күшейеді. Соңғы жылдары бұл текетірестің бір ұшы паранжа мәселесіне келіп тіреліп отыр. Біреулер үшін ол – имандылықтың, ұяттың, парыздың белгісі. Енді біреулер үшін тұмшалану үнсіздік пен оқшауланудың, тіпті қауіптің символы болып көрінеді. Сол себепті бұл киімге қарап әркім әртүрлі ой түйеді. Бірі құрметтейді, бірі қорқады. Дүниежүзіндегі елдер бұл тақырыпқа түрлі көзқараспен қарайды. Кейбір мемлекет діни еркіндікті бәрінен жоғары қояды. Басқалары қоғамдық қауіпсіздік пен ашықтықты алдыңғы орынға қойып, мұндай еркіндікке қатаң тәртіп орнатады. Дегенмен, бұл таңдау оңай емес. Сол себепті де көптеген мемлекет осы мәселені заңмен реттеуге көшіп жатыр. Қазақстан да солардың қатарынан табылды. Ел ішінде біраз жылдан бері талқыланып келе жатқан паранжа мәселесі заңмен екшеленді. Енді қоғамдық орында адамның бет-жүзін тануға кедергі келтіретін киім киюге ресми түрде тыйым салынды.
Бірақ мұндай күрделі мәселені тек құқықтық шеңбермен өлшеу жеткіліксіз. Себебі паранжа – жай ғана киім емес. Ол адамның сенімін, мәдени таңдауын, кейде отбасының немесе қоғамның қысымын, тіпті ішкі қарсылықты да білдіруі мүмкін. Сондықтан бұл тақырыпта біржақты көзқарас ұстану орынсыз. Сол үшін осы мәселені эмоционалдық тұрғыдан емес, салыстыру, зерттеу тұрғыдан қарап көруді ұйғардық. Тұмшалануға тыйым салған тек Қазақстан ғана емес, өзге де мемлекет жетерлік. Бірақ біздің елдегі ахуал қандай?
ҚАЗАҚСТАНДА ТҰМШАЛАНУҒА ТЫЙЫМ САЛЫНДЫ
Қазақстан – зайырлы мемлекет, дін мен мемлекеттің бөліну қағидатын ұстанады. Дегенмен, зайырлылық – дінге қарсы болу деген сөз емес. Мемлекет соңғы жылдары діни радикализмнің алдын алу мақсатында бірқатар қадамға барды. 2016 жылы оқу орындарында формаға қойылған талап бойынша мектептерде хиджаб тағуға тыйым енгізілді. 2017 жылы ҚР Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев жастар арасындағы кейбір діни киім үлгілеріне алаңдайтынын білдіріп, «қара киімді қазақ тек жаназаға киеді» деп, бет-жүзді толық жабатын қара киімдерге заңмен тыйым салу керектігін айтқан еді. Осы бастамалар аясында 2018 жылы Қазақстан Республикасы Дін істері және азаматтық қоғам министрлігі «деструктивті діни ағымдардың сыртқы белгілерін» шектеуге бағытталған заң жобасын дайындады деген ақпаратты баспасөз беттерінен байқадық. 2020 жылдары кей нормативтік-құқықтық актілер арқылы қоғамдық орындарда азаматтың тұлғасын анықтауға кедергі келтіретін киім киюге тыйым салу мәселесі көтерілді. Бұл ұзақ талқылаулар мен дайындықтың нәтижесі ретінде 2025 жылы нақты заңнамалық шешім қабылданды. Биыл маусым айында «Құқық бұзушылық профилактикасы туралы» заңға түзету енгізіліп, қоғамдық орындарда бетті толық жабатын киім киюге тыйым салынды. Заң мәтінінде «бет-бейненi тануға кедергi келтiретiн киiмдi қоғамдық орындарда киюге болмайды» деп көрсетілген. Бұл тыйымның нақты мақсаты қоғамдық қауіпсіздікті күшейту, қылмыстың алдын алу және радикалды идеологияның таралуына тосқауыл қою деп түсіндірілді.
Мәселен, Сенат депутаты Наурызбай Байқадамов бұл шара қоғамдық орындарда жасалатын құқықбұзушылықтардың алдын алу үшін, бет-бейнені тану мүмкіндігін жақсарту үшін қажет екенін атап өтті. Заң бойынша жұмыс, қызмет бабындағы арнайы киімдер, қорғаныш маскалары және денсаулыққа байланысты бетперде тағу жағдайлары осы тыйымнан босатылады. Сондай-ақ, аталған тыйым діни бас киімнің бәріне бірдей қойылған жоқ. Тек никаб пен паранжаға тыйым салынса да, мұсылман әйелдердің жүзін ашық қалдыратын хиджаб киюіне заң жүзінде шектеу жоқ. Қазақстандық қоғамда соңғы жылдары діни киім кию үрдісі көбейгенімен, толық паранжа киетіндер саны аз, негізінен әйелдер орамал тағумен шектеледі.
Ресми мәлімдемелерде паранжаға тыйымның себебі ретінде жеке тұлғаны анықтаудың қиындығы, терроризм мен экстремизм қаупі, сондай-ақ қазақ мәдениетіне жат үрдістің таралуы аталды. «Қазақ әйелдері тарихи тұрғыда жүзін жаппаған, бұл – араб елдерінен келген жаңа бағыт» деген пікірді қолдайтындар көп. Мысалы, Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2023 жылы халыққа жолдауында «бетін қарамен бүркемелеуден гөрі ұлттық киімді киген дұрыс» екенін айтып, ұлттық дәстүрді дәріптеуге шақырды. Тоқаевтың сөзінше, ұлттық киімдер халқымыздың этникалық болмысын айшықтайды, сондықтан оны кеңінен насихаттау керек. Яғни, билік ұстанымы бойынша беті бүркеулі қара киімдер қазақ дәстүріне сай келмейді және қоғамның ашықтығы мен қауіпсіздігі үшін тосқауыл деп бағалануда. Сонымен бірге, билік зайырлылықты дінсіздік деп түсінетіндерді қате түсінікке бой алдырмауға шақырады. Мемлекет діндар азаматтардың құқығын құрметтейтінін, алайда радикалдық ағымдарға, шектен шыққан жабық ұстанымдарға жол бермейтінін айтады. Мәселе – қауіпсіздік пен еркіндік арасындағы балансты табу. Қазақстан мысалы осы тепе-теңдікті іздеу барысында паранжаға тыйым салуды жөн деп тапты.
КӨРШІ МЕМЛЕКЕТТЕРДЕГІ «КӨРІКТІЛЕРДІҢ» ЖАҒДАЙЫ ҚАЛАЙ?
Орталық Азия елдерінің көпшілігі соңғы жылдары осыған ұқсас қадамдарға барып жатыр. Аймақ басшылары жастардың жат діни киім үлгілеріне әуестенуіне алаңдаушылық білдіріп келеді. Қырғызстан 2025 жылдың қаңтарында бетті бүркемелейтін киімге заңмен тыйым салды. Президент Садыр Жапаров қол қойған жаңа заң бойынша «азаматты идентификациялауға мүмкіндік бермейтін киімді» мемлекеттік мекемелерде де, қоғамдық орындарда да киюге болмайды. Тек қызметтік міндет, жұмыс формасы немесе медицина талаптарына байланысты бет жабуға рұқсат бар екені көрсетілген. Бұл заң аясында Қырғызстанда никаб пен паранжа да жазаланатын құқықбұзушылыққа жатқызылды. Егер талапты бұзса, 20 мың сом, шамамен $230 көлемінде айыппұл арқалайды. Қырғыз депутаттары бұл шара «қауіпсіздік үшін қажет, азаматтың жүзін анық көру маңызды» десе, қарсы пікір айтушылар әйелдердің киім таңдау құқығы шектелетінін алға тартуда.
Дегенмен, заң хиджабқа тыйым салмайтыны ресми айтылды, парламент спикері Нұрланбек Шәкиев «біздің аналарымыз бен әпкелеріміз орамал тағып келген, оған шектеу жоқ» деп мәлімдеген. Қырғызстан – Орталық Азияда мектеп пен мемлекеттік мекемеде орамал тағуға ресми рұқсат етілген жалғыз мемлекет, алайда никабқа келгенде онда да көзқарас қатаң. 2016 жылы тіпті Қырғызстанда «Биз кайда баратабыз?» (Қайда бара жатырмыз? – авт.) атты науқан жүріп, никаб пен салафит сақалын сынаған билбордтар ілінгені белгілі. 2023 жылы депутат Шарапатқан Мәжитова Ош облысына барып келгеннен кейін «Оштa әр төртiншi әйел никаб киедi, күн сайын көбейіп жатыр» деп алаңдаушылық білдіріп, никаб пен ұзын сақалға толық тыйым салуды ұсынған еді. Қырғыз қоғамында да бұл тақырып қызу пікірталас тудырып отыр, бірақ билік ақыр соңында қауіпсіздік мүддесіне басымдық беруде.
Өзбекстан паранжаға тікелей тыйым салмағанымен, 2018 жылдан бері «дәстүрлі емес киім үлгілеріне» қарсы мәдени үгіт жүргізіп келеді. 2023 жылы қарашада Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиёев қоғамдық орындарда бет-жүзді танымастай жабатын киім киген адамдарға айыппұл салу жүйесін енгізді. Яғни, заңнамаға өзгеріс еніп, «бет-әлпетті идентификациялауға мүмкіндік бермейтін дәрежеде жабатын киіммен қоғамдық орынға шығу» әкімшілік құқықбұзушылық деп танылды. Бұзғандарға 15-30 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде (долларға шаққанда шамамен $400-$800 аралығы) айыппұл қарастырылған. Өзбекстан Әділет министрлігі бұл түзету «қоғамдық тәртіпті сақтауды тиімді ету үшін, соның ішінде құзырлы органдар енгізіп жатқан «Қауіпсіз қала» бейнебақылау жүйесінің жұмысын жеңілдету үшін» қажет деді. Өзбек билігі де үлгі ретінде Еуропаның бірқатар елі мен Қазақстан тәжірибесін атаған болатын. Сонымен қатар, Өзбекстан қоғамында ұлттық киімге сай болу идеясын насихаттау жоғары деңгейде. Онда қыз-келіншектерге ұзын ұлттық көйлек киюге ынталандырылып, жат мәдениет элементтерінен бас тарту ұсынылады. Алайда нақты паранжа не никабқа заң түрінде толық тыйым жоқ, тек осындай айыппұл және насихаттық шектеу шаралары бар.
Ал Тәжікстан паранжа мәселесінде бірнеше қадам ілгері кеткен. 2007 жылдан бері Тәжік билігі «ұлттық киімді» дәріптеу саясатын бастаған еді, онда мемлекеттік мекемелер мен мектептерде хиджаб киюге тыйым салынып, сырттан келген діни киім үлгілері сынала бастады. 2024 жылы маусымда Тәжікстан президенті Эмомали Рахмон «жат киім үлгілеріне» тыйым салатын заңға қол қойды. Атап айтқанда, Тәжікстанда «ұлттық мәдениетке бөтен» киімдерді киюге және сатуға заң жүзінде тыйым салынды. Рахмон бұл шараны жастарды жалған діни ағымдар ықпалынан қорғау және ұлттық бірегейлікті сақтау үшін қажет деп түсіндірді. Тәжік заңында нақты қандай киімдер «бөтен» екені ашық жазылмаса да, сарапшылар оның астарында хиджаб, никаб сияқты исламдық үлгілер барын айтады. Осы заңға сәйкес ереже бұзушыларға айыппұл салынбақ, бірақ тізім әлі нақтыланбағаны да хабарланды.
Бұған дейін-ақ Тәжікстанда бейресми түрде полиция сақал қойдырмай, әйелдерге хиджаб кимеуге үгіттеп келген, тіпті мыңдаған әйелге орамалын шештіру оқиғалары тіркелгенін тәжіктік БАҚ-тар жазған еді. Енді ол саясат заң деңгейінде бекіді.
Президент Эмомали Рахмон да бірнеше рет «бізге жат діни кейіп танытудың қажеті жоқ» деп мәлімдеп, халқын ұлттық көйлек киюге шақырған болатын. Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан тәжірибесі Орталық Азияда ортақ үрдісті көрсетеді, биліктер діни экстремизмнің алдын алу үшін дәстүрлі емес діни киім үлгілеріне шектеу қоюда.
Ресей Федерациясында ұлттық деңгейде никабқа арналған арнайы заң жоқ, өйткені елдің федералдық заңнамасы діни киімге жалпы тыйым салуды қарастырмайды. Алайда Ресейде де бұл тақырып назардан тыс қалмаған. Кейбір аймақ өз бетінше шешім қабылдап жатыр. Мәселен, 2024 жылы қазан айында Ресейдің Владимир облысы білім мекемелерінде хиджаб пен никаб тағуға тыйым салатын бұйрық шығарды. Билік бұл шешімді «Ресей – зайырлы мемлекет, мектеп – зайырлы тәрбие орны» деп түсіндірді. Владимир облысы осылайша Ресейде мектептерде діни киімді біржолата тыйым салған бірінші өңір атанды. Бұған дейін 2017 жылы Ресей Жоғарғы соты Ставрополь өлкесіндегі мектепте хиджаб киюге тыйым салу туралы жергілікті шешімді күшінде қалдырған болатын, яғни сот сол кезде зайырлылық қағидатын қолдады.
2024 жылы мамырда Мемлекеттік Думаның вице-спикері Вячеслав Даванков бүкіл Ресей бойынша оқу орындарында бет-жүзін толық немесе жартылай жабатын діни киімге тыйым салуға рұқсат беретін заң жобасын ұсынды. Бұл бастама кей өңірде қолдау тапса, кей жерде қарсылыққа ұшырады. Мысалы, Шешенстан басшылығы бірден қарсылық білдірді. Дума депутаты Адам Делимханов «Шешен үкіметі бетті тұмшалайтын никабты құптамайды, бірақ хиджаб – мұсылман әйелдердің парызы, оған тыйым жоқ» деп мәлімдеді. Рамзан Қадыров та орамалға қарсы шектеулерді айыптап, әр ұлттың өз дәстүріне қол сұқпау керегін айтты. Алайда Ресейдің қауіпсіздік құрылымдары тарапынан қарама-қарсы пікірлер де естілді. Тергеу комитетінің төрағасы Александр Бастрыкин «ел бойынша никабқа шұғыл тыйым керек, террористер соны пайдаланады» деп үндеу жасады. Осыдан соң Дағыстан және Қарашай-Шеркес Республикасы мұсылман басқармалары өз аймақтарында уақытша никаб киюге тыйым салатын пәтуа шығарды. Ресейде ортақ заң жоқ демесеңіз, кей аймақ пен лауазымды тұлғалар никабқа шектеу қоюды құп көруде, яғни бұл елде де «қауіпсіздік пен дәстүр» дилеммасы бой көтерген.
Қытай – көршілес алып мемлекеттің де тәжірибесі ерекше. Қытайдың басым бөлігі мұсылман емес, сондықтан жалпыұлттық деңгейде паранжаға қатысты мәселе байқалмайды. Дегенмен, Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық өлкесінде 2017 жылы діни экстремизмге қарсы заңдар қабылданып, ұзын сақал өсіруге және бетті толық жабатын киім киюге тыйым салынды. Қытай билігі «діни экстремизмнің көріністері» деп таныған әдеттердің қатарында паранжа жамылу мен «шектен тыс» сақал қою да бар. Жаңа ереже бойынша қоғамдық орындарға бет-аузы жабық күйде кіруге тыйым салынған. Сонымен бірге, 2014 жылы Үрімжі қаласында қоғамдық көлікте никаб пен сақал-мұртты азаматтарды кіргізбеу туралы ереже енгізілгені белгілі. Қытай билігі бұл шараларды «экстремизмге қарсы күрес» деп түсіндіргенімен, құқық қорғаушылар ұйғыр және өзге мұсылман халықтарының мәдени құқықтарын шектеу деп бағалайды. Фактілі түрде, Қытайдың батыс өңірінде паранжа кию мүлде тоқтатылды деуге болады.
ДАМЫҒАН ЕЛДЕР ТҰМШАЛАНУҒА ҚАРСЫ МА?
Батыс Еуропада паранжа мен никабқа қатысты пікірталас осы ғасырдың басынан бастап күшейе түсті. Франция – бұл мәселені алғаш заң жүзінде реттеген елдердің бірі. 2010 жылы қабылданған заң бойынша қоғамдық орындарда бетті толық жабатын киім киюге тыйым салынды. Билік бұл шешімді қауіпсіздік пен әйелдердің еркіндігін сақтау үшін қажет деп түсіндірді. Заңды бұзғандар айыппұл төлеуге міндеттелді. Бельгия, Австрия, Дания, Болгария, Нидерланды және Швейцария елдері де әртүрлі деңгейде бет жабатын киімдерге шектеу енгізді. Дегенмен, БҰҰ адам құқықтары комитеті Францияның бұл заңын сынға алып, жеке сенім бостандығын шектеу деп бағалаған.
Ұлыбритания мен Германия секілді елдер паранжа мәселесіне абайлап қарайды. Ұлыбританияда бұл киімге ұлттық деңгейде тыйым салынбаған. Тек кей мекеме өз талаптарын қоюға құқылы. Германияда да мемлекеттік мекемелер мен мектептерде шектеу бар. Бірақ ел көлемінде толық тыйым жоқ. Бұл елдер үшін басты ұстаным – қоғам ішіндегі теңдік пен еркіндіктің арасынан тепе-теңдік табу.
АҚШ пен Жапония бұл мәселеде ең еркін позицияны ұстанады. Америкада діни киімге тыйым салу федералдық заңда мүлде қарастырылмаған. Керісінше, діни сенімді қорғау Конституция арқылы қамтамасыз етіледі. Жапонияда да заң жүзінде ешқандай тыйым жоқ. Көптеген дамыған елдер паранжа кию мәселесіне қатысты шешімді қоғамның өз ішіндегі талқылауға қалдырған. Батыс Еуропа елдері арасында тыйым салғандар бар, бірақ көпшілік мемлекет діни еркіндік пен қауіпсіздік арасындағы тепе-теңдікті сақтауға тырысады.
ЗЕРТТЕУЛЕР мен САРАПШЫЛАР НЕ ДЕЙДІ?
Паранжа мәселесіне ғылыми зерттеулер арнайы көңіл бөліп, талдау жүргізген. Пью зерттеу орталығы (Pew Research – авт.) 2013 жылы жүргізген сауалнамада бірнеше мұсылман елінің тұрғындарына «әйелдің қоғамдық орындарда киіну үлгісі қандай болуы керек?» деген сауал қойылған еді. Нәтижесінде көпшілігі беті ашық болғанын құп көретінін көрсеткен. Мысалы, Түркия, Тунис, Ирак секілді елдерде респонденттердің жартысынан астамы әйел жүзін ашық қалдыратын жеңіл орамалды, яғни хиджабты ең лайықты деп атаған. Ал «бетінің түгел жабық ниқаб киюі дұрыс» дейтіндер көрсеткіші көп елде тым аз болған. Тіпті дәстүрлі Сауд Арабиясында да халықтың 11%-ы ғана бурқаны (денені толық жабатын киім. – авт.) қолайлы десе, 63%-ы беті тек көзге дейін ашық ниқабты құп көрген екен. Ал Ливан мен Түркияда халықтың 30%-дан астамы әйел басын еш жаппай жүрсе де болады деп санайтынын айтқан.
Бұл зерттеу қоғамның басым бөлігінде ашық жүзді қолдайтынын аңғартады. Дегенмен, тағы бір маңызды көрсеткіш сол сауалнамада көпшілігі «әйелдердің не киетінін өзі таңдауға құқылы» деген пікірді құптаған. Тунис, Түркия сияқты елдерде 50% жуығы «әйел өзі шешеді» десе, тіпті саударабиялықтардың 47%-ы «әйелдің таңдау еркіндігі болу керек» деп жауап берген. Яғни, консервативті көзқарастағы елдердің өзінде жұрттың елеулі бөлігі киім таңдау – жеке мәселе деп біледі.
Бұл пікірді қазақстандық заңгер, зерттеуші, фембике Әйгерім Құсайынқызы да қолдайды.
– Мен не киемін, қандай киім киемін, өзімнің құқығым. Егер маған мемлекет «жоқ, бұны кие алмайсың» десе, қандай құқықты бұзып тұр? Менің өмір сүру құқығымды, таңдау құқығымды бұзып тұр. Қандай себеппен? Мені тірі қалдыру үшін. Бірақ салыстыратын болсақ, Қазақстандағы әйелдер халықтың 51,4 пайызын құраса, еліміздегі неше мың әйел нақты никаб киетінін білмесек те, бір әйелдің құқығын бұзу ол келесі тараптағы басқа да адам құқығындағы шектеуге әкеледі деген сөз. Мысалы, әйелдерге, никаб киюге тыйым салды, артынша спортшыларға діни насихатқа да шектеу қойды. Екеуінің арасында байланыс бар негізі. Сіз бүгін никабтағы әйелдердің құқығын шектедіңіз. Ертең басқа топ болады. Ол спортшылар болуы мүмкін, мұғалім немесе бизнес саласының адамдары болуы мүмкін. Яғни адам құқығының аясы тарыла береді. 1980 жылы Иран мен Ауғанстан осылай бастаған, — деді Әйгерім Құсайынқызы.
Ал паранжа киетін әйелдердің өздері жайында зерттеулер не дейді? Бұл жөнінде әртүрлі пікір бар. Батыс елдерінде жүргізілген сұхбат, сауалнамаларда никаб киетін мұсылман әйелдердің көпшілігі «бұл – өз қалауымыз, діни сеніміміздің талабы, ешкімнің күштеп зорлауымен емес» деп түсіндірген. Мысалы, Ұлыбританияда никаб киетін бірнеше әйелдің тәжірбиесін зерттеген ғалым Анна Пила «көп жағдайда бұл әйелдердің діни түсініктері өте терең, өз таңдауларына сенімді, кейбірі тіпті батыс қоғамында осылай киіп жүріп өзін еркін сезінеді» деген тұжырымға келген. Дегенмен, кейбір әйел үшін оранып жүру отбасының, ортаның қысымынан болатынын да жоққа шығаруға болмайды, әсіресе, дәстүрі қатал қауымдастықтарда.
Қазақстандық сарапшылар да паранжа феноменін әртүрлі бағалайды. Әлеуметтанушы Айман Әбдірәсілова «барлық никаб киген әйелдерді радикал деуге болмайды, көбінің ниеті – өз дінін шынайы ұстану ғана» дейді. Оның пікірінше, қоғамда нигилизмді болдырмау үшін діни сауаттылықты арттыру қажет, ал жай сыртқы көрініспен күресу үстірт шешім болуы мүмкін. Теолог Асылбек Избай айтып өткендей, «қыз баланың басына не кигені маңызды емес, оның санасында не ой бар – сол маңызды». Яғни, сарапшылар проблеманың түп-тамыры адамның ниеті мен білім деңгейінде жатыр деп санайды. Діндарлықтың сыртқы белгісінен гөрі адамның қоғамға, өзгелерге көзқарасы, радикалдық идеяларды қабылдау-қабылдамауы – міне, сол фактор аса маңызды. Сондықтан «қанша жерден киіміне тыйым салғанмен, егер түсіндіру, ағарту жұмыстары жүргізілмесе, түйткіл шешілмейді» деген пікірлер жиі айтылады.
ДЕПУТАТТАРДЫҢ ДАУЛЫ МӘСЕЛЕГЕ КӨЗҚАРАСЫ ҚАНДАЙ?
Никаб мәселесі Қазақстан парламентінде де талай мәрте көтерілді. Мәжіліс депутаттары арасында бұл тақырыпқа қатысты көзқарас әртүрлі болғанымен, соңғы жылдары бетперде киюге шектеу қою бастамасын ашық қолдаушылар көбейді. 2023 жылы Мәжіліс депутаты Айдос Сарым бет-аузын қымтап алатын қара киімдерге заңмен тыйым салу керектігін айтып, «бұл – қоғамның қауіпсіздігі мен бірлігіне зиян келтіретін үрдіс» деп бағалады деген ақпарат тарады. 2024 жылғы 2 қыркүйекте Парламенттің бірлескен отырысында дәл осы мәселе талқыланып, бірнеше депутат өз пікірін білдірді. Айдос Сарым сол жиында: «мәселе киімнің түсі мен формасында емес, оның артындағы идея мен наным-сенімде қауіптілік бар» деп мәлімдеді.
Ол Қазақстанға өз мәдени және діни дәстүрінен алыстамау керектігін, бөтен идеологияның символдарын қабылдамау қажеттігін айтты. Сондай-ақ, Айдос Сарым үкімет осы мәселеге оң қорытынды берген соң, заң жобасын Мәжілісте мұқият қарап, қоғамдық талқылаудан өткізу керек деп ұсыныс жасады. Тағы бір мәжілісмен Ермұрат Бапи сол отырыста заң жобасының дайын екенін, тіпті мемлекеттік органдар арасында келісімде жүргенін хабарлады.
– Құжат күзде парламентке түседі, кей баптарын өзара сәйкестендіру үшін тиісті органдар қарап жатыр. Біз бұл заңға бастамашы болып, ұлттық мүдде тұрғысынан қабылдауға мүдделіміз, — деді ол.
Расында, арада бір жыл өтпей парламент заңды қабылдап, президент қол қойып, жоғарыда айтқан тыйым күшіне енді. Осы процестің басы-қасында бірнеше депутат болғаны белгілі. Бір топ депутат заң жобасына қол қойып ұсынғаны туралы дерек бар. Алайда парламентте бәрі бірауыздан қолдаған жоқ. Кейбір халық қалаулылары «мәселе тек қара киімде емес» екенін, радикализммен күрес кешенді жүруі керектігін алға тартты. Мысалы, 2023 жылы депутат Дәния Еспаева БАҚ-қа берген пікірінде «киімге тыйым сала салу оңай, бірақ сол тыйымды қажет ететін себептермен күресу қиын» екенін ескерткен. Оппозициялық көзқарастағы қоғам белсенділері де наразылық білдірді. Құқық қорғаушы Айгүл Жанұзақова «мемлекет әркімнің жеке таңдауына қол сұқпауы керек, киім таңдау – адамның негізгі бостандығының бірі» деп мәлімдеді. Оның пікірінше, мұндай тыйымдар діндар топтарды оқшаулап, керісінше радикалдануға итермелеуі мүмкін. Сондай-ақ, кей сарапшы «шенеуніктердің өздері паранжаны проблема қылып көрсету арқылы қоғамдағы шынайы әлеуметтік-экономикалық мәселелерден көңіл бұрғысы келеді» деп сын айтты. Депутаттардың қызу талқысы көрсеткендей, үкіметтің бастамасын ашық қолдағандар көп болса да, оған күмәнмен қарағандар да жоқ емес.
ТІЛШІ ТҮЙІНІ. Заң талқылану үшін емес, орындалу үшін. Біреулер мұны қажет әрі дер кезінде жасалған шешім десе, кей азамат оны еркіндікке нұқсан деп қабылдады. Бұл тыйым қоғамда тереңірек сұрақтарды көтерді. Дін мен дәстүр, әйелдің рөлі, жеке таңдау мен ортақ мүдде арасындағы тепе-теңдік қайта қарастырылып жатыр. Осындай сәтте ең маңыздысы – өзара түсіністік пен сабыр. Заң күш көрсетудің емес, түсіндірудің құралына айналса, қоғам да, мемлекет те ұтылмайды. Біз заңды жақтап та, даттап та көрсетпедік, тек мәселенің мәнісін ұғындыруға тырыстық. Ал ендігі елдік мүдде қоғамның осы заңды қатаң сақтауында тұр.
Ердәулет СӘРСЕНҰЛЫ,
журналист.
Коллажды жасаған автор.
Пікірлер жоқ. Бірінші болыңыз!