HALYQLINE.KZ Өткенде басқа қалада оқитын танысым Қызылордаға келген болатын. Қызылордалық болса да, қаланы дұрыс білмейтінін алдын ала айтқан-ды. Өзі бір ойын-сауыққа, жеңіл-желпіге алдана қоймайтын адам болғандықтан, тарихи-мәдени ескерткіштерді аралатып, музейге, театрға, кітапханаға алып барайын деп шештім. Баратын жерлеріміздің қысқаша тарихын бір шолып өтіп, жауапкершілікпен дайындық жүргіздім. Жаттап алғанымды зырғыта айтып жүрген кезімде танысымның ескертпесінен кейін қалада орналасқан батырлардың ескерткіштері бір-біріне қатты ұқсайтынын білдім. Мұнан кейін өзімше зерттеу жүргізбекке бел буып, аз-кем мәліметтер жинақтауды бастап кеттім.
Жалпы, Қызылорда қаласы бойынша батырларға арналған мемлекет қорғауына алынған біз білетін 3 ескерткіш бар. Олар – Бұқарбай, Жанқожа батыр және Жалаңтөс Баһадүр ескерткіштері. Ал, мемлекет қорғауына енбеген Қобыланды батыр мен Келменбет батырдың да ескерткіштері облыс орталығында орналасқан. Алдымен, ескерткіштердің орналасқан жері, уақыты, авторлары, т.б. туралы мәліметтермен таныс болайық.
Жалаңтөс Баһадүр ескерткіші. 2010 жылы салынған батыр баба мүсіні Сұлтан Бейбарыс және Жібек жолы көшелерінің қиылысында орналасқан. Ескерткіш Жалаңтөс Баһадүрдің 425 жылдығына арналып салынған. Авторлары – ҚР Суретшілер одағының мүшелері, мүсіншілер Н.Далбай мен Қ.Жарылқапов. Биіктігі 4 метр болатын ескерткіш қоладан құйылған, салмағы 6 тоннаны құрайды. Тұғырымен қоса есептегендегі биіктігі – 11 метр. Тұғыры гранитті тастармен қаланып, сырты мрамор тақталармен қапталған.
Бұқарбай Естекбайұлы ескерткіші. 2012 жылы тұрғызылған мүсін Ғани Мұратбаев көшесі бойында орналасқан. Ескерткіш Бұқарбай Естекбайұлының 200 жылдық мерейтойының қарсаңында ашылды. Ескерткіш Ж.Исмағұловтың жобасы бойынша қоладан құйылып, гранит таспен қапталған тұғырға орнатылған. Ескерткіштің салмағы – 6 тонна, биіктігі – 6,1 метр. Тұғырының биіктігі – 4,2 метр, ені – 1,5 метр, ұзындығы – 3,7 метр.
Жанқожа Нұрмұхамедұлы ескерткіші. 2014 жылы Теміржол вокзалы маңында Жанқожа батырдың 240 жылдық мерейтойы қарсаңында қала орталығынан батырдың ескерткіші бой көтерді. Ескерткіш қоладан құйылған, салмағы – 5,3 тонна. Ескерткіштің биіктігі – 5,4 метр, тұғырының биіктігі – 6 метр. Ескерткіштің авторлары – А.Кененбаев, Қ.Дулатов, Т.Серікбаев.
Қобыланды батыр ескерткіші. Қызылорда қаласының 190 жылдығына орай облыстық автомобиль жолдары басқармасы қаржысына салынған бұл ескерткіштің биіктігі 12 метрді құрайды. Мүсіннің сәулетшісі Сағидолла Құбашев болса, мүсінін жасаған – Мұратбай Үмбетов. Екеуі де жергілікті өнер майталмандары.
Келменбет батыр ескерткіші. 1999 жылы орнатылған ескерткіш Қорқыт ата және Ахмет Иассауи көшелерінің қиылысында орналасқан. Ескерткіштің биіктігі – 5 метр. Авторлары – жергілікті суретші-мүсінші Қ.Зәкіров пен шымкенттік мүсінші Қ.Мәлібеков.
Фотодан байқасаңыздар, Бұқарбай батыр қол астындағы сарбаздарын не халқын жігерлендіріп, жорық алдындағы сөзін айтып жатқандай. Ал, Жалаңтөс батыр халқына “қалайсыңдар” деп сәлем жолдап тұрған секілді. Сол сияқты Бұқарбай батырдың аты оң аяғын көтеріп тұрса, Жанқожаның аты сол аяғын алдыға серпіген. Мүсіншілер Келменбет батыр мен Қобыланды батырға бір ат “мінгізген” бе деп тағы ойлайды екенсің. Тек бірі найзасын тік ұстаса, екіншісі жауды түйреуге бағытталған. Жанқожа батырдың найзасы да аспанға “атылып” тұр. Бұл қаладағы орналасқан бес ескерткіштің ұқсастығы ғана. Жалпы алғанда, біздегі ескерткіштер адамды ойландырудан, ой салудан ада. Иә, суретшілік те, мүсіншілік те – өнер. Ал, өнер барлығын айқындап тұруы тиіс! Ең болмағанда, адамды мәжбүрлі түрде жақсы жағынан сөйлете алуы керек…
Рыскелді ЖАХМАН,
«Халық» газеті
Суреттерді түсірген автор
Сіз не дейсіз?
Аманкелді КЕНЕНБАЕВ,
суретші, мүсінші:
Бізде мүсіншілердің ойы шектеледі
– “Қала аумағында орналасқан батырлардың мүсіндері бір-біріне ұқсайды” деген пікірді жоққа шығара алмаймын. Солардың ішіндегі Жанқожа батыр ескерткішінің эскиздік жобасын жасадым. Әрине, ескерткішті тұрғызуда батырдың өмір жолымен таныстық. Батыр өмірінен мәлімет беретін бірнеше кітаптарды парақтап шықтық. Эскиздік жобасын жасауда барлық ақпараттарға сүйендік. Меніңше, бізде ескерткіштерді көркемдеу басым. Ал, біз Жанқожа бабамыздың бейнесін жасағанда бұған жол бермеуге тырыстық.
Тағы бір айта кететін жайт, біздің елде мүсіншілердің ойы шектеледі. Демек, олардың идеясы толық жүзеге аспайды деп ойлаймын. Екі ортада тапсырыс беруші, мемлекеттік комиссия өкілдері, басшылар, тағы да басқа адамдардың ойы қатар жүреді. Суретшіге, мүсіншіге еркіндік керек. Өз басым жаңа аты аталғандарды барынша сауатты болса ғой деп армандайтыным бар.
Ғабит КӘДІРБАЙ,
ақын, суретші:
Ескерткіштерде ерекшелік жоқ
– Қазақ батырларының бейнесін жасауда мүсіншілер қайталаудан аса алмай жатыр. Олай деуіме себеп те бар. 2016 жылы Қызылорда қаласына қоныс аударғанда бұған көзім анық жетті. Жолай ана ескерткішке қараймын, жолай мына ескерткішке де көз тастаймын. Анау айтқандай ерекшелік жоқ, барлығы бір-біріне ұқсап кеткен. Негізі, ескерткіш дегеніміз тұлғаның барлық қырын ашып тұруы шарт емес пе? Оны халық жазбай тануы және жазуын оқымай білуі керек. Яғни, ескерткіш авторы ол адамның ерекшелігін, тарихтағы қайталанбас орнын ескерткіште бейнелеуге тиіс. Әйтпесе, бір-біріне ұқсас мұндай ескерткіштердің қайсысы кімдікі екенін білмей дел-сал болатын сияқтымыз.
Елдос ТОҚТАРБАЙ,
жазушы, әдебиеттанушы:
Ескерткіш “сөйлеп” тұруы керек
– Ескерткіштер мен тастұғырға (бюст) аса қатты мән беремін. Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы көрнек өнері деп жіктеп, соның айрықша бір түрі осы – ескерткіш екенін айтқан екен. Ескерткіш, тастұғыр – сымбат өнеріне (скульптура) жатқандықтан, өнер туындысынан ерекше мән күтесің. Дұрысы, ескерткіш өнер туындысы болғандықтан, “сөйлеп” тұруы керек емес пе!? Мәселен, біз әдеби көркем шығарма оқығанда, кейіпкер тағдыры үшін алаңдап, тосын оқиғаға жан ауыртып, оқу процесі кезінде басымыздан түрлі күйді өткереміз. Сонда бұл қандай құдірет десек, сөз өнерінің, сөз қасиетінің құдіреті! Дәлірек айтсақ, автордың шеберлігі, өнер туындысының ерекшелігі ғой. Сол сияқты неге ескерткішті көрген кезде, адам эмоцияға берілмеуі керек, басынан түрлі көңіл күй сезімін өткермеуі керек? Өкінішке қарай, еліміздегі көптеген ескерткіштер инкубатордан шыққандай, бір-біріне өте ұқсас. Қарап отырсаң, ешқандай мән-мағынасы жоқ. Бір сарындағы ескерткіштер адамды ойландырмайды, толғандырмайды. Ой болмаған жерде, адамның ақыл-ойы мен өрісі қалай дамысын?! Біздің ескерткіштердің басты кемшілігі сол – қарауылдағы күзетшідей қақайып тұруында. Басқа қимыл жоқ…
Қазан қаласындағы тағдырлы ақын Мұса Жәлелге қойылған ескерткішті көрдіңіз бе? Меніңше, “Моабит” түрмесіне түсіп, шаһид кеткен ақынның тағдырын бір ғана ескерткіш ашып тұр.
“Өнер туындысына эстетикалық тұрғыдан қарайтын комиссия бар ма екен?” деп қоямын ішімнен. Бірақ, дәл біздің елде комиссияның өзін де қақайтып қояды ғой, сондықтан бәрі жалған… Өте өкінішті жайт. Кембағал жұрттың бағы қашан жанар екен?!
Пікірлер жоқ. Бірінші болыңыз!